Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce zawiera wyniki badań odnoszących się do interpretacji tożsamości kulturowej, sfery identyfikacji z treściami kultury, analizy dyskursów o „człowieku kulturalnym” i „kulturze”,  a także gustów muzycznych. Badania zrealizowano w 22 miastach. Przeanalizowano dane o miastach, oferty działających w nich instytucji oraz przeprowadzono wywiady z pracownikami instytucji kultury, jak również z mieszkańcami.

Jak wynika z raportu, myślenie o kulturze ulega transformacji. Tożsamość kulturowa podlega zmianom, staje się elastyczna i autorefleksyjna. Kultura to coraz częściej sfera wyborów. Na znaczeniu zyskuje kultura zapośredniczona medialnie, wszechobecna, kształtująca tożsamości „typu insert”. Autorzy zarekomendowali, że wymaga to nowego modelu badań nad uczestnictwem i rolą kultury dla współczesnego człowieka. Całkowitej rewizji wymaga podejście do kwestii rozumienia kanonu kulturowego. Starannego monitorowania wymaga również fenomen kultury 2.0.

Z MIROSŁAWEM FILICIAKIEM, MEDIOZNAWCĄ, DYREKTOREM INSTYTUTU KULTUROZNAWSTWA SWPS I REDAKTOREM KWARTALNIKA "KULTURA POPULARNA", ROZMAWIAŁ STANISŁAW KRAWCZYK

Stanisław Krawczyk: Rozmawiamy o raporcie opublikowanym w 2009 roku. Dlaczego był on wówczas ważny?

Mirosław Filiciak: Była to jedna z pierwszych kompleksowych prób spojrzenia na to, jak zmieniła się kultura w miastach. W raporcie znalazło się wiele tez i spostrzeżeń, które nie zostały może wypowiedziane po raz pierwszy, jednak tutaj znalazły mocny wyraz dzięki bardzo dobremu zespołowi badaczy. Tekst w kompetentny sposób ukazał sytuację radykalnie odmienną od tej, o której kulturoznawcy, antropolodzy i socjolodzy pisali przez dekady.

Skądinąd moja interpretacja zjawisk, o których mówi to opracowanie, jest dzisiaj inna niż kilka lat temu. Na przykład rozsypanie się kultury na mnóstwo nisz postrzegałem z perspektywy swojej grupy społecznej jako proces jednoznacznie pozytywny, dający ludziom szansę wyboru spośród wielu możliwości. Dzisiaj w tym zjawisku dostrzegam podłoże dla niepokojącej reakcji w postaci form tożsamościowych, które wcale nie chcą być swobodnie wytwarzanymi projektami, lecz szukają dla siebie kotwic i zarazem sprzeciwiają się różnorodności.

W raporcie dostrzeżono także wpływ internetu. Co więcej, sam raport zamieszczono na stronie internetowej poprzedniego Kongresu Kultury (dopiero później został wydany – w nieco zmienionym brzmieniu – w formie książkowej). Taka forma dystrybucji sprawiała, że dyskutowano o tym tekście nie tylko w wąskim gronie badaczy, a ponadto zachęcała kolejnych autorów i instytucje do udostępniania opracowań online.

Co więcej, raport jest przejrzyście skomponowany i napisany stosunkowo przystępnym językiem; zamawiany był zresztą na Kongres Kultury. Z tego powodu przyczynił się do wzrostu samowiedzy i refleksyjności w instytucjach kultury (później w podobnym duchu pisano wiele raportów z programu „Obserwatorium Kultury”). Był to również jeden z pierwszych tak wyraźnych głosów na rzecz poszerzania myślenia o kulturze.

A co sprawia, że nadal warto sięgać do tego opracowania?

Po pierwsze, jest tam wiele danych empirycznych na temat okresu, w którym powstawał raport. To istotna kwestia dla badaczy społecznych zainteresowanych najnowszą historią Polski.

Po drugie, stwierdzenia o zaniku postaw aspiracyjnych, odejściu od kanonu czy też podziale kultury na nisze pozostają aktualne i ciągle można z nimi pracować. Oczywiście z perspektywy dzisiejszego czytelnika pewne kwestie zostały już lepiej opracowane: przez osoby, które ten raport napisały (na przykład Barbarę Fatygę, Wojciecha Bursztę czy Tomasza Szlendaka), czy też przez Marka Krajewskiego. Jednak cały tekst pozostaje dla mnie ważnym punktem odniesienia i nadal zdarza mi się go cytować.