Większość obserwatorów i badaczy zgadza się, że inteligencja rozwinęła się w warunkach cywilizacyjnego zapóźnienia. Pojawiła się w miejsce burżuazji i mieszczaństwa, które z racji historycznych uwarunkowań nie mogły się w pełni rozwinąć w Polsce. To, między innymi, z tej konstatacji wyprowadzano po 1989 roku odmienne przewidywania odnośnie trwania tej kategorii. Oczywiście, zarówno pytanie o koniec inteligencji, jak i o jej przekształcanie stanowią stałe motywy inteligenckiej i badawczej autorefleksji. […] Warto zauważyć, że wątki dotyczące profesjonalizacji i przekształcenia tej grupy pojawiły się na długo przed okresem transformacji . Zmiana systemu przyniosła jednak nowe problemy. Część badaczy twierdziła wówczas, że w nowym systemie inteligencja skazana jest na przeminiecie lub na stanie się częścią klasy średniej, uszczegółowieniem tej tezy był pogląd, że przemieni się ona w grupę tak zwanych profesjonalistów lub/i zostanie zastąpiona przez intelektualistów. Niektórzy komentatorzy przekonywali, że inteligenci stanowią grupę, która najlepiej poradziła sobie podczas transformacji i najwięcej skorzystała na przemianach po 1989 roku. Dzisiaj zaś inteligencja pełni rolę kulturowego hegemona w polskim społeczeństwie. Przywołany podział zdaje się najważniejszy, choć stanowisk i ujęć problematyki dałoby się przytoczyć więcej. Warto zauważyć, że różnice między stanowiskami na temat inteligencji wynikają często z odmiennych zakresów znaczeniowych, jakie różni autorzy przypisują tej kategorii. Jedno z ujęć traktuje ją jako warstwę społeczną; w drugim przypadku mówi się o inteligencji jako elicie bądź grupie etosowej . Stąd też pytanie o jej zanikanie czy przekształcenia w inną kategorię może prowadzić do odmiennych odpowiedzi w zależności od tego, jakie wyobrażenia czy założenia kryją się za tym pojęciem (ze wstępu redaktorów tomu).