Wojna, o której trzeba stale przypominać

Z przeprowadzonego pięć lat temu sondażu CBOS[3] wynika, że obchodzona wtedy 75 rocznica wybuchu II wojny światowej była nadal dla Polaków elementem żywej historii kraju. 71% badanych wyraziło przekonanie, że wojna 1939 – 1945 jest nieodległą jeszcze historią, o której trzeba stale przypominać. Spośród wydarzeń wojennych za najbardziej doniosłe dla historii naszego kraju ostatniego stulecia uznano: najazd Niemiec na Polskę, zbrodnię katyńską oraz powstanie warszawskie.

Z kolei respondenci zrealizowanego w tym samym roku badania TNS Polska - II wojna w pamięci Polaków – w 75 lat od wybuchu[4] okres wojny kojarzyli najczęściej z ludobójstwem, ofiarą, męczeństwem (14%) oraz obozami koncentracyjnymi i obozami zagłady (14%). Na moment wybuchu wojny wskazało 6% Polaków.

Wykres 1: Skojarzenia związane z II wojną światową. (Pyt. Gdy myśli Pan(i) o historii Polski w czasie II wojny światowej, co przychodzi Panu(i) przede wszystkim na myśl?)

Opracowano na podstawie: TNS Polska, II wojna w pamięci Polaków – w 75 lat od wybuchu, 2014 r.

Sondaż TNS Polska pokazał, że II wojna światowa stopniowo przestaje być tematem komunikacji bezpośredniej. Temat losów rodziny w czasie wojny pojawiał się w rozmowach kilka razy w roku u co dziesiątego Polaka  i było to znacznie rzadziej w porównaniu z wynikami uzyskanym m.in. w 2009 r. Autorzy raportu II wojna w pamięci Polaków skonstatowali, że wraz z odchodzeniem pokoleń, które wojnę i jej bezpośrednie skutki pamiętają, w sposób naturalny obraz wojny coraz częściej jest kształtowany przez informacje pochodzące z innych źródeł niż bezpośredni bądź pośredni przekaz doświadczeń osobistych.

Wojna jako jedno z najważniejszych wydarzeń z historii Polski

Rok przed 80. rocznicą w badaniu CBOS[5] 14% Polaków wymieniło II wojnę światową jako najważniejsze wydarzenie z historii Polski ostatnich stu lat. Taki sam odsetek respondentów zaliczył II wojnę światową i okupację niemiecką do największych niepowodzeń w tym okresie (pierwsze miejsce w rankingu niepowodzeń). Z drugiej strony 4% badanych jako sukces wskazało wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej, zakończenie wojny w roku 1945. W przeprowadzonym w sierpniu tego roku sondażu CBOS aż 82% Polaków zadeklarowało, że II wojna światowa jest dla nich żywą częścią historii Polski. Jest to wynik najwyższy od 2004 r.[6]

Wykres 2: Osobisty stosunek do II wojny światowej. (Pyt. Czym jest dla Pana(i) osobiście II wojna światowa?)

Opracowano na podstawie: zapowiedź CBOS z dnia 30.08.2019 r.

Związek między wydarzeniami z lat 1939-1945 a współczesnością nadal jest społecznie istotny. W badaniu Barometr Polska – Niemcy Instytutu Spraw Publicznych[7], przeprowadzonym na początku tego roku, 73% Polaków zadeklarowało, że dostrzega wpływ II wojny światowej na obecne relacje między Polską a Niemcami. 32% określiło ten wpływ jako silny. Warto zaznaczyć przy tym, że blisko połowa Polaków (46%) uważała, że polskie cierpienia i ofiary, które zostały poniesione na rzecz obrony polskiej niepodległości, ale także w obronie innych narodów, nie zostały wystarczająco uznane przez międzynarodową opinię publiczną. Przeciwnego zdania było 31% respondentów.

Wyniki przytoczonych badań wskazują na to, że wiek różnicuje pamięć i stosunek do II wojny światowej. Młodsi Polacy rzadziej niż starsze generacje podejmują w rozmowach temat rodzinnych losów w czasach wojennych, częściej natomiast uznają, że cierpienia jakich doznali rodacy zostały odpowiednio uhonorowane. Z kolei starsi Polacy częściej dostrzegają wpływ II wojny światowej na obecną sytuację kraju.

Pamięć o II wojnie światowej budzi wciąż żywe skojarzenia, emocje. Wyniki badania jakościowego zrealizowanego przez Narodowe Centrum Kultury

Poniżej przedstawiamy pokrótce wyniki badania Narodowego Centrum Kultury w perspektywie znaczeń oraz emocji, które respondenci wiązali z wybuchem II wojny światowej.

Rozpoczęcie wojny kojarzy się badanym z dwiema grupami znaczeń, tj.: a) konkretnymi datami, wydarzeniami i osobami oraz b) pojęciami i ideami o charakterze ogólnym. Wymienione przez respondentów daty, takie jak 1 oraz 17 września, powiązać można  ze wskazanymi przez nich miejscami: (Pocztą Polską w Gdańsku i Westerplatte, oraz wydarzeniami, np. Paktem Ribbentrop-Mołotow, kampanią wrześniową, prowokacją niemiecką, otwarciem szlabanu[8], brakiem pomocy ze strony sojuszników, ale także rozpoczęciem roku szkolnego. Osoby kojarzone z wybuchem wojny były identyfikowane zarówno bezpośrednio, personalnie (Hitler, Stalin), jak również poprzez odwołanie do ich ról czy narodowości:  żołnierze, gdańscy kolejarze i celnicy, Żydzi. Do tej kategorii zaliczyć można również czterech pancernych – fikcyjnych bohaterów, którzy znaleźli się w jednej z wypowiedzi.

Bardziej ogólne pojęcia i idee pojawiały się w wypowiedziach najczęściej o charakterze negatywnym (kryzys, zło, zniszczenie, niemoc, atak-obrona, naloty, ludobójstwo, obozy, bomba atomowa), ale również – choć znacznie rzadziej – pozytywnym (życie, poświęcenie). Ciekawym motywem dyskusji są skojarzenia z zaskoczeniem i bezsilnością, jakie wiązały się z wybuchem wojny. Badani mówili o zwyczajnym życiu ludzi zakłóconym przez dramatyczne wydarzenia, na które zwykli Polacy nie mieli wpływu. Kontrastowali piękną pogodę, sielskie krajobrazy z września 39 roku z grozą wojennej pożogi.

Emocje zidentyfikowane wśród respondentów można podzielić na te powiązane z historycznym faktem wybuchu II wojny światowej oraz na współtowarzyszące bieżącemu namysłowi nad wydarzeniami sprzed 80 lat. Pierwsza grupa koncentruje się m.in. wokół poczucia rozczarowania – zarówno brakiem pomocy ze strony sojuszników, jak również samą porażką. U badanych pojawiały się w tym kontekście zarówno strach i niemoc, jak też poczucie dumy z patriotycznego zrywu towarzyszącego opisywanym wydarzeniom. Emocje dotyczące bieżącej refleksji są bardziej zróżnicowane. Część związana jest z poczuciem zdrady, żalu i niesprawiedliwości. Inne – z zainteresowaniem i patriotyczną dumą. Najciekawsze było jednak zidentyfikowanie emocji połączonych z aktualnym brakiem bezpieczeństwa oraz obawami dotyczącymi wybuchu potencjalnych wojen w przyszłości, co wskazywałoby na miejsce II wojny światowej w „żywej” pamięci zbiorowej oraz na jej oddziaływanie na teraźniejszość.

Interesujące jest również to, jak poszczególne grupy wiekowe identyfikowały emocje powiązane z rozpoczęciem II wojny światowej w ramach części badania przeprowadzonego za pomocą narzędzia Idea Cards[9]. Pierwsza – najmłodsza – grupa intepretowała wybrane przez siebie obrazy jako świat wojny bez ludzi, odhumanizowanej. Mimo zwrócenia uwagi na emocje, takie jak niewinność i poświęcenie, respondenci wśród wszystkich predefiniowanych kartom znaczeń wskazywali głównie te o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym. Druga grupa (31-44 lat) - mimo zwrócenia uwagi na brutalność opisywanego świata - odnajdywała też w nim nadzieję, życie. Badani wskazywali także na cykliczność świata oraz przypisane doń powtarzające się doświadczenie wojny. Świat rozpoczęcia wojny, opisywany przez najstarszą grupę, przepełniony był negatywnymi emocjami: smutkiem i brakiem empatii, a także poczuciem zmiany, która – towarzysząc wojnie – gruntownie przeorganizowała ludzkie życia.

Wojna jako ważny element tożsamości Polaków

Rozmowa o wybuchu II wojny światowej wywoływała u badanych dość jednolite, spójne i komplementarne skojarzenia. Zdają się być one, przynajmniej na płaszczyźnie pojęć o charakterze konkretnym, skoncentrowane na percepcji wojny głównie z perspektywy kraju – zarówno wymienione wydarzenia, jak i postacie bezpośrednio odnoszą się do polskiego udziału w wydarzeniach roku 1939. Badani wprost zwracali uwagę na wyjątkowość polskiego doświadczenia II wojny światowej. Być może jest to powiązane z jej szczególnym miejscem w pamięci zbiorowej polskiego społeczeństwa[10]. Powiązane z narodowością były także odniesienia emocjonalne, przy czym warto zaznaczyć, że miały one charakter nie tylko retrospektywny – wydarzenia sprzed 80 lat budziły u badanych emocje także w kontekście (niepewnej) przyszłości. Co ciekawe, o ile w rozmowach badanych pojawiło się uczucie dumy z postawy Polaków, którzy stawili opór najeźdźcy, to po drugiej strony skali obok poczucia klęski dosyć silnie akcentowano rozczarowanie i odczucie zdrady. Przenosząc doświadczenie sprzed 80 lat do świata dzisiejszego badani wskazywali na kruchość poczucia bezpieczeństwa, codziennego życia zwykłych ludzi, które może być nagle przerwane, tak, jak to się stało 1 września 1939 r.

Nie będzie przesadą stwierdzenie, że problematyka II wojny światowej zajmuje szczególne miejsce w pamięci Polaków. Budzi ona emocje i skojarzenia zarówno w wymiarze patriotycznym, jak i uniwersalnym. Tym bardziej należy podkreślić potrzebę podtrzymywania tej pamięci, dbania o nią. Warto także zachęcić do udziału w szeregu wydarzeń powiązanych z obchodami 80. rocznicy wybuchu wojny, których kalendarium odnaleźć można na stronie internetowej Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.