Projekt opiera się na metodzie „badania etnograficzne w działaniu” i polega na rozpoznaniu istotnych sfer aktywności społecznej i kulturalnej, a następnie na skonstruowaniu i przeprowadzeniu takich działań animacyjnych i artystycznych, które będą w stanie ową aktywność pobudzić i odsłonić pewne lokalne potencjały kreatywności kulturowej.

Badanie/obserwacja uczestnicząca i działania animacyjne/artystyczne

Obecność w terenie to początkowo badania i obserwacje. Członkowie zespołu badawczo-animacyjnego przebywają wśród odbiorców działań, zamieszkują w ich domach, co pozwala na stworzenie bliskich i długotrwałych warunków społecznej intymności. Podstawą badań jest wspólne przebywanie z mieszkańcami, uczestniczenie w życiu rodzinnym i sąsiedzkim, udział w wydarzeniach towarzyskich, w rozrywce, wspólne prace, rozmowy, w końcu organizacja różnorodnych wydarzeń. Kolejnym etapem badań jest już samo działanie, a więc przygotowywanie i realizacja projektów animacyjnych - wstępnie wcześniej przygotowanych, ale na miejscu przebudowywanych, czy w ogóle powstających od nowa w wyniku napotkanych terenowych doświadczeń. Każdy z tych projektów wynika ze spotkania i współbycia z ludźmi, i dopiero w czasie wspólnej pracy stopniowo wyłania się jego ostateczny kształt.

Etnograficzne obserwacje prowadzone w Broniowie i Ostałówku pozwoliły odkryć niewidoczny z początku, intensywny nurt życia społecznego oraz najróżniejsze aktywności organizacyjne, manualne, kulturalne, rozmaite kręgi działania społecznego, m.in.:

• konstruktorów, wykonujących i przerabiających własnymi siłami narzędzia rolnicze, siłownie do ćwiczeń, różnorodne urządzenia (lampy, kolorofony etc.). Wielu mieszkańców posiada ciągniki własnego pomysłu (typu SAM), pojazdy, jak np. samochód, „gokart”, pospawany z rurek, na ramie zrobionej ze starych grzejników, z silnikiem i deską „malucha”, grillem Peugeota;
• młodych ze wsi, którzy jeżdżą swymi tuningowanymi samochodami (przyciemniane szyby, instalacje audio) i którzy nieustannie przerabiają, złomują i odzyskują na nowo części;
• starszych kobiet, które organizują wystrój świąteczny wsi, kapliczek, obiektów sakralnych, które organizują zbiórki i prace dla bezrobotnych mężczyzn ze średniego pokolenia;
• opiekunów i restauratorów kapliczek i krzyży, dobudowujących drzewce i ozdoby, w nowych zaskakujących intencjach i znaczeniach;
• strażaków ochotniczych – całej organizacji społecznej, dbającej o zabawy i festyny, obchody rocznic, dbających o świetlice wiejskie, remontujących budynki w „czynie społecznym”;
• zespoły folklorystyczne, które zdobywają środki na nowe stroje, warsztaty i wyjazdy;
• i przede wszystkim – wiejskich „społeczników”, ludzi pochłoniętych pasją organizowania życia społecznego, dbania na różne sposoby o wspólnotę, tworzących jej najbardziej zaskakujące wizje.

Obecność w terenie, zaangażowane badanie społeczne i obserwacja „gorących miejsc” kultury stanowi podstawę do dalszych działań – na ich bazie grupa badaczy i animatorów, we współpracy z mieszkańcami, tworzy takie warunki, w których te „gorące miejsca kultury” byłyby w stanie dać znać o sobie i przebudować, odkształcić myślenie o kulturze, rozwoju, kreatywności, sztuce. Z „odkrywania kultury” rodzą się proponowane mieszkańcom i prowadzone wespół z nimi działania animacyjne i artystyczne.

Prowadzone projekty animacyjno-artystyczne, ich dynamika oraz przebieg, poddane są etnograficznej obserwacji, obejmującej zarówno to, co się wydarza w trakcie tych wydarzeń, jak i to, co się dzieje obok nich i później. Badania etnograficzne ubogacają w ten sposób animację, a animacja tworzy sytuacje badawcze, w których rzeczywistość etnograficzna staje się „gęsta”, staje się aktualnym widowiskiem i dynamicznym działaniem kulturowym. Wydarzenia wokół kolejnych projektów artystycznych, animacyjnych, koncertów, wystaw, wspólnych prac, fotografii – wszystkie one wywołują nowe, aktualne znaczenia tego, co się dzieje. Dzięki prowadzonym działaniom pojawia się coś nieprzewidywalnego – zarówno w samych wydarzeniach artystycznych, jak i obok nich; we wszystkich tych wspólnych akcjach gdzieś obok toczą się ożywione rozmowy, pojawiają się niespodziewane zachowania. Np. podczas działań wokół przystanku jedna z rodzin zaczęła w pewnym momencie podpowiadać, że można pomalować wewnątrz świetlicę – padł pomysł, aby zakupić materiały i odmalować część świetlicy, wykosić krzaki koło przystanku – zaś straż ochotnicza wpadła na pomysł wymalowania na ścianie remizy godła „OSP Broniów” i frontu pięknego francuskiego wozu „Berliet”. Ta dynamiczna logika wydarzeń to właśnie moment, w którym uruchamiają się połączenia etnografii i animacji, rodzą się nowe znaczenia i nowe, wspólne symbole. Rozpoznawana jest kultura w działaniu.

W ten sposób realizowane w Broniowie i Ostałówku projekty nie podążają za obowiązującą w wielu instytucjach i często bezdyskusyjnie przyjmowaną ideą wytwarzania wnoszonego z zewnątrz programu aktywizacji społecznej, kreowania liderów społecznych czy stymulowania innowacyjności i kreatywności. Wkracza tu problem dyskursu związanego z działaniami instytucji rozwojowych w obszarach peryferyjnych, w ramach którego definiowana jest zarówno sytuacja tych obszarów – jak i bezdyskusyjna sensowność działania instytucji. Powstaje tak pewna wspólnota sądów („epistemic community”) instytucji rozwojowych - często tracą one z oczu złe i mierne efekty swych działań, ale, co przede wszystkim istotne, tracącą też z oczu dobre i pozytywne efekty realizowanych programów (David Mosse). Problemem jest to – i tu widzimy jego główny ciężar – że instytucjonalne programy zwiększania dostępu do kultury i „rozwoju przez kulturę” mają znamiona pewnej kulturowej kolonizacji – wrzucają często swych odbiorców w sytuację, w której dla nich samych cała ich aktywność społeczna, polityczna i kulturalna (ich własne wizje czy sensy działania) wydają się nieistotne i pozbawione wartości; ludzie ci przejmują perspektywę centrum kulturowego, i sami przed sobą tłumią i wyciszają własną, oryginalną aktywność kulturową uznając ją za nieadekwatną, niedojrzałą, niepełną.

W próbie przekroczenia tej perspektywy – przekroczenia dominacji wpisanej w działania kulturalne i animacyjne - olbrzymie wsparcie daje koncepcja „zwrotu działaniowego” i idea etnografii jako „pobudzania i odgrywania kultury” (Bryan Aleksander). Pozwala ona na stworzenie takich rozpoznań i w konsekwencji takich działań, które umożliwią projektowanie akcji kulturalnych opartych na oddolnych mechanizmach modernizacyjnych i na oryginalnych, płynących z działania wspólnot wiejskich potencjałach zmiany i rozwoju. Koncepcja „zwrotu działaniowego” w naukach społecznych i „odgrywania kultury” przeciwstawia się bowiem wizji kultury jak z góry zdefiniowanych zasobów, jako czegoś „gotowego”, co można by opisać, wnieść czy implementować. Kultura nie jest tu tylko rodzajem paliwa czy zasobu/surowca służącego efektywnemu rozwojowi ekonomicznemu. Zwrot działaniowy pozwala na wytwarzanie nowej logiki wydarzeń, na przekraczanie sytuacji, na emergencję znaczenia (E. Fisher-Lichte).

Powstają w ten sposób warunki działania, w których coś, co się wydarza, choć zanurzone w lokalnym świecie kulturowym, jest zawsze czymś nowopowstającym i aktualnym: pojawiają się nowe miejsca spotkania i intensywnej rzeczywistości kulturowej. To kreowanie nowego, partycypacyjnego świata „epistemologii poszerzonej”. Do głosu dochodzą doświadczenia kulturowe, powstające tu i teraz, zarówno wśród ludzi na miejscu, jak i w zespole animatorów – pojawiają się i odkotwiczają autonomiczne, a nie podporządkowane mechanizmy rozwoju kulturalnego i rozwoju w każdym innym sensie, też ekonomicznym. Badania takie wnoszą zatem rozpoznanie rozwoju jako procesu naraz oddolnego i partycypacyjnego – procesu raczej do odkrywania niż stymulacji. To coś, co zaskakuje i, ostatecznie, zmusza do przebudowy własnego sposobu rozumienia aktywności, sztuki czy zaangażowania. To konieczny wstęp do wszelkiego działania – uznanie autonomicznych mechanizmów zmiany i rozwoju w społecznościach wiejskich i peryferyjnych.

Miejsce: Broniów i Ostałówek k. Szydłowca, południowe Mazowsze.