Kiedy latem 1864 roku artysta podjął zamysł zilustrowania przebiegu walk na Litwie, los powstania był już przesądzony. 5 sierpnia na stokach Cytadeli stracono przywódców zrywu, a na terenie całego Królestwa Polskiego i na Litwie rozpoczęły się masowe represje.

Zachowane szkice kompozycyjne i rysunki do cyklu wskazują, że początkowo artysta zamierzał stworzyć symboliczną syntezę zdarzeń na Litwie z udziałem bohatera zbiorowego. Podmiotowe znaczenie chciał też nadać litewskim borom, które były teatrem walk. Pierwotny tytuł cyklu brzmiał bowiem Bór. Grottger chciał w nim ukazać walkę i oblężenie polskiego oddziału oraz śmierć powstańców w podpalonej przez wroga puszczy. Ostatecznie cykl przybrał formę opowieści osnutej na udziale w powstaniu litewskiego gajowego i losach jego rodziny.

Informacje o charakterze partyzantki i przebiegu działań na Litwie Grottger czerpał z korespondencji zamieszczanych w wydawanym w Wiedniu czasopiśmie „Postęp”. Na ich podstawie wykreował wyobrażenie dzikich, niedostępnych borów i nieprzebytych bagien, które były schronieniem powstańców oraz postać głównego bohatera – litewskiego chłopa w świtce przepasanej rzemieniem, z toporkiem za pasem i myśliwską strzelbą w ręce.

Jan Matejko, przyjaciel artysty i pierwszy komentator Lithuanii, podkreślał umiejętność zespolenia w tym dziele życia zwykłej litewskiej rodziny ze sprawą narodu, uniknięcie politycznej propagandy i umyślnego poniżania wroga. Zwrócił też uwagę na szczególny ton opowieści, który nie wywołuje u widza rzewnych uczuć, a raczej podziw i szacunek dla szlachetności i dumy jej bohaterów . Sam zaś Grottger mówił o ukończonych kartonach Lithuanii, że są może skromnym, może nie dość artystycznie wygranym, ale prawdziwie głęboko spod serca dobytym akordem duszy Polaka”.

Za życia artysty cykl pokazano w roku 1866 we Lwowie oraz w Krakowie. Odwiedził też kilka Odwiedził też kilka pałaców polskiej arystokracji i szlacheckich dworów. Po wyjeździe do Francji Grottger zaprezentował go polskiej emigracji w Hotel Lambert, a francuskiej publiczności w galerii Goupile’a i na Wystawie Światowej. Lithuania wszędzie zyskiwała pochlebne opinie, chwalił ją słynny francuski malarz Jean-Leon Gerome, ale nie znalazła nabywcy. Dwa lata po śmierci Grottgera, w roku 1897 Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. W roku 1897 Towarzystwo odstąpiło cykl Radzie Miejskiej Krakowa w zamian parcelę na placu Szczepańskim, przeznaczoną pod budowę nowego gmachu TPSP. W roku 1899 Rada Miejska podarowała Lithuanię Muzeum Narodowemu w Krakowie.

Wacława Milewska

Muzeum Narodowe w Warszawie

Materiały pochodzą z wystawy plenerowej rycin Artura Grottgera, która została otwarta 22 stycznia 2013 roku w Krakowie. Wystawa została zorganizowana przez Stowarzyszenie NZS 1980, Narodowe Centrum Kultury, Oddział IPN w Krakowie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Samorząd Miasta Krakowa oraz Samorząd Województwa Małopolskiego.