Radosław Muniak
Mateusz Skrzeczkowski
pod redakcją merytoryczną prof. Anny Zeidler-Janiszewskiej

Dialog oznacza, że ludzie wyszli z kryjówek, zbliżyli się do siebie, rozpoczęli wymianę zdań. (…) Nikt nie zamyka się w kryjówce dobrowolnie, widocznie ma jakiś powód. Trzeba ten powód uznać. W pierwszym słowie dialogu kryje się wyznanie: … z pewnością masz trochę racji. Z tym idzie w parze drugie, nie mniej ważne: …z pewnością ja nie całkiem mam rację. Wyznaniami tymi obydwie strony wznoszą się jakby ponad siebie, dążąc ku wspólnocie jednego i tego samego punktu widzenia na sprawy i rzeczy (…) Dialog to budowanie wzajemności.


ks. prof. Józef Tischner, Etyka solidarności

Pożądany efekt spotkania z inną kulturą. Dialog międzykulturowy może być niezwykle cennym źródłem wiedzy o wartościach i konwencjach akceptowanych przez reprezentantów innych kultur ale i o sobie samym i własnej tradycji kulturowej. Pamiętać należy, że dialog nie polega na tym, aby przekonać do swoich racji, ale by za sprawą innej perspektywy, zrozumieć bądź dostrzec to, co naszemu rozumieniu bądź postrzeganiu wcześniej się wymykało lub co dotychczas pojmowaliśmy inaczej. Udana relacja dialogowa prowadzi raczej do uświadomienia miejsc i przyczyn rozbieżności, a nie do wytworzenia przewagi jednej ze stron. Świadomość różnic w połączeniu z rozumiejącym stosunkiem do odmienności, który cechuje udane formy dialogu, może skutkować nie tylko wytworzeniem bardziej refleksyjnego stosunku do własnej kultury ale i przewartościowaniem pewnych jej obszarów. Jednak taką sytuację należy traktować jako zysk, a nie porażkę. Dialog międzykulturowy nie musi zawsze przybierać formy bezpośredniej. Rolę „interlokutora” spełniają różnorodne przekazy kulturowe takie jak: literatura, muzyka, sztuka, film itp. W społeczeństwie wielokulturowym dialog stanowi pożądaną alternatywę dla relacji agonistycznych między reprezentantami różnych kultur i dla tolerancji opartej na obojętności, prowadzi bowiem do postawy wzajemnego szacunku i uznania, która jest warunkiem wszelkiej owocnej współpracy między ludźmi.

Sytuacja współistnienia w określonej przestrzeni społecznej grup reprezentujących różne tradycje kulturowe (pluralizm kulturowy). Tradycje te już dawniej rzadko były reprezentowane w stanie "czystym". Przypominając, że zawsze istniały jakieś formy wymiany międzykulturowej i wzajemnego uczenia się od siebie, a w dobie globalnego obiegu idei przekazów kulturowych procesy te podlegają niebywałej intensyfikacji, niemiecki filozof -Wolfgang Welsch przekształca koncepcję wielokulturowości w koncepcję transkulturowości. Zrywa ona z separatystycznym pojmowaniem kultur, propagując model sieciowy, którego efektem jest hybrydyczny kształt tożsamości kulturowej (w której coraz trudniej rozróżnić gdzie kończy się to, co nasze, a gdzie zaczyna się to, co obce). Transkulturowy charakter społeczności wielokulturowych sprzyja intensyfikacji i pogłębianiu dialogu międzykulturowego, które często przybiera dziś kształt "polilogu".

Aktualne posiadane przez jednostkę poczucie tego kim – z kulturowego punktu widzenia – jest. Tożsamość kulturowa przybiera bardziej zamkniętą postać w sytuacji silnej, wielopoziomowej i jednoznacznej identyfikacji z grupą etniczno-kulturową i postać bardziej otwartą w przypadku refleksyjnego, dialogowego uczestnictwa w kulturze. Wielu teoretyków kultury uważa, że zbyt silne poczucie tożsamości kulturowej może rodzić konflikty społeczne. Najczęściej mamy z nimi do czynienia, kiedy tożsamość kulturowa rodzi się w opozycji do drugiego człowieka, a nie z potrzeby budowania z nim wspólnoty. W perspektywie polityki społecznej tożsamość jednostek ulega przekształceniom w procesach uregulowanej prawnie integracji, której negatywnym wariantem jest przymusowa asymilacja.

Proces łączenia przynajmniej dwóch różnych modeli kultury. Przeciwieństwem integracji jest separacja kultur, która może posiadać podłoże rasowe. W społecznościach wielokulturowych integracja przebiega poprzez zapewnienie równych szans dla wszystkich mniejszości kulturowych i tworzeniu wspólnoty kulturowej bazującej na wzajemnym uznaniu różnorodnych tradycji. Jednym z podstawowych czynników sprzyjających integracji jest konstytucyjny zapis gwarantujący równość, ale również prawo do pielęgnowania odmienności.

proces polegający na „wchłanianiu” grup mniejszościowych przez ogół, co często wiąże się z utratą cech specyficznych grupy asymilowanej (takich jak język, obyczaje czy ubiór). Asymilacja może być dobrowolna (przypadek imigrantów) lub narzucona (kolonizacja, napaść, rozbiór). Asymilacja może zatem mieć pozytywne jak i negatywne oblicze. Czasem ukazuje otwarcie społeczności na odmienność poprzez akceptację obcej jednostki i wprowadzenie jej w obręb danej grupy. Przeważnie jednak mówi się o asymilacji w kontekście grup mniejszościowych, dla których ów proces oznacza utratę pierwotnej tożsamości kulturowej.

Postawa uznania i szacunku dla odmienności, a nie tylko obojętnej zgody na istnienie w 'naszej' przestrzeni społecznej innych tradycji kulturowych. Przyjęcie postawy aktywnej tolerancji (połączonej z postawą solidarności) stanowi niezbędny warunek udanego dialogu międzykulturowego.

Nazywana również „filozofią spotkania” lub „filozofią innego”. Spotkanie z drugą osobą (Innym) jest warunkiem zaistnienia dialogu. Kiedy odbywa się twarzą w twarz (Tischner, Levinas) oznacza otwartość i bezpośredniość spotkania. Twórcą filozofii dialogu był żydowsko-niemiecki filozof Martin Buber. Według jego koncepcji, dialog stanowi podstawę filozofii w ogóle, gdyż jest jedyną efektywną formą trwałej komunikacji, w przeciwieństwie do jednostronnego, a zatem stronniczego wyrażania poglądów. Rozwijając te inspiracje filozoficzne, rosyjski literaturoznawca - Michaił Bachtin sformułował koncepcję dialogu jako otwartej wymiany wielu perspektyw. Jej modelowym wcieleniem uczynił strukturę narracyjną w powieściach Dostojewskiego. Nawiązując do ustaleń Bachtina bułgarsko- francuska badaczka, Julia Kristeva zaproponowała dla ujęcia współczesnej między - i transkulturowej komunikacji (urzeczywistnianej tak w mikro - jak i makroskali) formułę polilogu.

Koncepcja społeczno-moralna stworzona przez ks. Józefa Tischnera odwołująca się do doświadczeń "Solidarności", zwaloryzowanych w duchu chrześcijańskiej nauki społecznej (w szczególności personalizmu i filozofii Karola Wojtyły). Szczególnie podkreśla się w jej ramach ideę dobra wspólnego i troskę o ludzi zmarginalizowanych w społeczeństwie współczesnym. W myśl papieskiej encykliki Solicitudo Rei Socialis postawa solidarności pomaga nam dostrzec Innego w drugim człowieku, grupach społeczno-kulturowych lub narodach. Etyka solidarności zmierza do urzeczywistnienia idei równości i społeczeństwa obywatelskiego. Opiera się na szczególnej formie więzi międzyludzkiej, urzeczywistnianej w formie opieki nad tymi, którzy potrzebują opieki. Etyka solidarności stanowi więc fundament aktywnej tolerancji i udanego dialogu międzykulturowego.

Edukacja przygotowująca człowieka do spotkań z innością. Do najważniejszych jej zadań należy szerzenie potrzeby prowadzenia dialogu międzykulturowego, propagowanie postawy aktywnej tolerancji , traktującej odmienność jako wartość, a nie powód do wykluczenia, wdrażanie etyki solidarności, upowszechnianie dostarczanej przez antropologię kulturową wiedzy o wartościach i regułach respektowanych w różnych grupach kulturowych. Znaczenie edukacji międzykulturowej rośnie wraz z pluralizacją kulturową współczesnych społeczeństw. Jednym z jej ważnych efektów jest umiejętność przekształcanie sytuacji konfliktowych w sytuacje współpracy i współdziałania jednostek czy grup reprezentujących różne tradycje kulturowe.

Ks. prof. Józef Tischner, Etyka solidarności
Ryszard Kapuściński, Spotkanie z Innym, jako wyzwanie XXI wieku
Ryszard Kapuściński, Ten Inny
Martin Buber, Ja i Ty: wybór pism filozoficznych
Edward T. Hall, Bezgłośny język
Edward T. Hall, Poza kulturą
Ruth Benedict, Wzory kultury
Jan Andrzej Kłoczowski OP, Filozofia dialogu
Leszek Kołakowski, Szukanie barbarzyńcy
Zygmunt Bauman, Europa niedokończona przygoda
Gordon Mathews, Supermarket kultury
Wolfgang Welsch, Transkulturowość. Nowa koncepcja kultury
Andrzej Stasiuk, Jadąc do Babadag

Authors of the Glossary:

Radosław Muniak
Mateusz Skrzeczkowski
Academic editing by profesor Anna Zeidler-Janiszewska

Dialogue means that people came out of their hiding places, they got closer to each other, they started exchanging opinions. (…) No-one closes themselves off in a hiding place voluntarily - they must have had some reason. One has to acknowledge this reason. There is a challenge hidden in the first word of dialogue: …. certainly you have got some point here. This one entails another one, no less important: … certainly I am not quite right. With these confessions, both sides sort of rise above themselves, aiming at the community of one and the same point of view to matters and things (…) Dialogue is building mutuality.

Rev. Prof. Józef Tischner, The Ethics of Solidarity

A desired effect of encountering other culture. Intercultural dialogue may be an extremely valuable source of knowledge about values and conventions accepted by members of other cultures, but also about ourselves and our own cultural tradition. It must be remembered that dialogue is not to try to convince somebody that we are right but, by means of different perspective, to understand or to see what has fallen outside our understanding or perception or what we have understood differently so far. A successful dialogic relation leads to becoming aware of points and reasons of discrepancies rather than to creating an advantage of one of the sides. The awareness of differences in combination with an understanding attitude towards dissimilarity, which characterizes successful forms of dialogue, may result in not only a more reflective attitude towards one’s culture but also in a redefinition of some of its areas. However, such a situation must be treated as a profit, not a failure. Intercultural dialogue does not always have to take a direct form. The role of ‘interlocutor’ may be assumed by multifarious cultural media, such as: literature, music, art, film, etc. In a multicultural society, intercultural dialogue provides a desired alternative to agonistic relations between members of different cultures and to tolerance based on indifference, as it leads to the attitude of mutual respect and recognition which is a condition for any fruitful cooperation between people.

A situation in which groups representing different cultural traditions coexist in a specific social space (cultural pluralism). Already in the past these traditions were rarely represented in their ‘pure’ condition. By reminding that there have always been some forms of intercultural exchange and mutual learning from each other, and in the era of the global circulation of ideas and cultural media these processes are subject to an unprecedented intensification, Wolfgang Welsch, the German philosopher, transforms the concept of multiculturality into the concept of transculturality. It breaks with a separatist understanding of culture by propagating a network model whose effect is a hybridic shape of cultural identity (in which it is more and more difficult to discern where what is ours ends and where what is alien begins). A transcultural nature of multicultural communities creates favourable conditions for intercultural dialogue to become more intense and deeper, and nowadays it often takes the form of ‘polilogue’.

The current feeling of an individual of who he/she is from the cultural point of view. Cultural identity takes a more closed form in the situation of strong, multi-level and unambiguous identification with the ethnic and cultural group, and a more open form in case of reflective, dialogic participation in culture. Many theoreticians of culture believe that a too strong sense of cultural identity may engender social conflicts. Most often we encounter them when a cultural identity is born in the opposition to another person and not out of the need to build a community with this person. In the perspective of social policy, the identity of individuals becomes transformed within the processes of legally regulated integration whose negative variant is compulsory assimilation.

A process of combining at least two models of culture. The opposite of integration is segregation of cultures which may be of racist origin. In multicultural communities integration takes place by ensuring equal opportunities for all cultural minorities and by creating a cultural community founded on the mutual recognition of a variety of traditions. One of the fundamental factors favourable to integration is a constitutional regulation which guarantees equality but also the right to cultivate diversity.

A process involving the “absorption” of minority groups by the whole of society, which is often related to the loss of specific features by the assimilated group (such as language, customs or clothes). Assimilation may be voluntary (in case of immigrants) or imposed (colonization, invasion, partition). Therefore, assimilation may be both of a positive and negative nature. It sometimes presents the community’s openness to otherness by accepting an alien individual and introducing him/her into a relevant group. However, a reference to assimilation is made mainly in the context of minority groups for which this process means losing their original cultural identity.

An attitude of acknowledgement of, and respect for otherness, not merely an indifferent acceptance of the existence of other cultural traditions in ‘our’ social space. The assumption of the attitude of active tolerance (combined with the attitude of solidarity) provides a prerequisite for successful intercultural dialogue.

Also called “the philosophy of encounter” or “the philosophy of the other”. An encounter with another person (the other) is a condition for dialogue to take place. When it is held face to face (Tischner, Levinas), it signifies openness and directness of the encounter. The creator of the philosophy of dialogue was a Jewish philosopher Martin Buber. According to his concept, dialogue underlies philosophy in general since it is the only effective form of permanent communication as opposed to a one sided, thus biased expression of views. To follow up these philosophical inspirations, Mikhail Bakhtin, the Russian literary scholar, formulated the concept of dialogue as an open exchange of many perspectives. He made the narrative structure in Dostoevsky’s novels its model incarnation. Referring to Bachtin’s findings, in order to encapsulate the contemporary inter- and transcultural communication, a Bulgarian-French researcher Julia Kristeva proposed the formula of polilogue (implemented both in the micro- and macroscale).

A social and moral concept created by Rev. Józef Tischner based on the activities of the Solidarity movement, valorized in the spirit of Christian social science (particularly personalism and the philosophy of Karol Wojtyła). What is particularly emphasized within its framework is the idea of common good and care for people who are marginalized in the modern society. In accordance with the Pope’s encyclical entitled Solicitudo Rei Socialis, the attitude of solidarity helps us to see the ‘other’ in another person, other social and cultural groups, or nations. The ethics of solidarity aims to make the idea of equality real and to create a civic society. It is based on a special form of interpersonal bond realized in the form of care for those who need to be taken care of. Hence, the ethics of solidarity provides a foundation of active tolerance and successful intercultural dialogue.

Education preparing a man for encountering otherness. Its most important tasks include: promoting the need to hold intercultural dialogue; propagating the attitude of active tolerance which treats otherness as a value, not the reason for exclusion; implementing the ethics of solidarity; propagating the knowledge about values and rules respected in different cultural groups which is supplied by cultural anthropology. The significance of intercultural education grows with cultural pluralization of contemporary societies. One of its significant effects is the ability to transform conflict situations into situations of cooperation and collaboration of individuals or groups representing different cultural traditions.

Rev. prof. Józef Tischner, The Ethics of Solidarity
Ryszard Kapuściński Encountering the other: the challenge for the 21st century (Spotkanie z Innym, jako wyzwanie XXI wieku)
Ryszard Kapuściński The Other (Ten Inny)
Martin Buber I and Thou: Selection of Philosophical Writings
Edward T. Hall, The Silent Language
Edward T. Hall Beyond Culture
Ruth Benedict, Patterns of Culture
Jan Andrzej Kłoczowski OP, The Philosophy of Dialogue (Filozofia dialogu)
Leszek Kołakowski The Search for Barbarian (Szukanie barbarzyńcy)
Zygmunt Bauman Europe: An Unfinished Adventure
Gordon Mathews Cultural Supermarket
Wolfgang Welsch Transculturality. A New Concept of Culture
Andrzej Stasiuk Going to Babadag (Jadąc do Babadag)