Konferencja, zorganizowana przez Narodowe Centrum Kultury we współpracy z Instytutem Badań Przestrzeni Publicznej, podsumowywała wyniki dwóch ogólnopolskich badań empirycznych, zrealizowanych w latach 2008-2010 z inicjatywy ministra kultury. Poświęcone kulturze polskich miast (2008) oraz miasteczek i wsi (2010), były pierwszymi od ponad 20 lat badaniami kultury polskiej, przeprowadzonymi na tak dużą skalę, przy użyciu metod jakościowych. W czasie spotkania omówiono najistotniejsze zmiany jakie zaszły w polskiej kulturze w ciągu ostatnich lat. Była to też próba ożywienia debaty publicznej w kwestii rozwoju kapitału społecznego, jak i podniesienia rangi kultury. Całość wzbogacona została interesującym materiałem zdjęciowym, ilustrującym charakterystyczne elementy dzisiejszej rzeczywistości.

Dyskusję rozpoczął referat „O kapitale społecznym”, przygotowany przez Edwina Benedyka z tygodnika Polityka. Podkreślił on wagę ciągłego stawiania pytań o stan kultury oraz potrzebę sporządzania szczegółowych raportów, skupiających się na ważnych elementach, często pomijanych w badaniach makro. Wskazane we wprowadzeniu kwestie tożsamości kulturowej współczesnych Polaków, ich stosunku do świata zewnętrznego oraz form aktywności kulturalnej, rozwinięte zostały podczas dwóch paneli dyskusyjnych, w których wzięli udział autorzy raportów.

Podczas pierwszej sesji, zatytułowanej „Wokół raportów o stanie kultury miast i wsi polskich”, zaprezentowano wnioski z przeprowadzonych badań oraz sformułowano nowe cele polityki kulturalnej. Profesor Joanna Kurczewska, rozpoczynając dyskusję, zaproponowała modyfikację tytułu, poprzez zastąpienie słowa raport bardziej adekwatnym terminem - diagnoza. Badania ukazujące codzienne praktyki Polaków, organizowanie przez nich przestrzeni publicznej oraz spędzania wolnego czasu, zbiegły się we wnioskach z ogłoszonym w 2010 roku raportem „Młodzi i media”, co zauważył profesor Wojciech Burszta. Przystępując do badań, ich uczestnicy przyjęli założenie, że kultura współczesna nie stanowi już hierarchicznie uporządkowanej całości - jest to raczej „federacja subkultur”, gigantyczny mixt kulturowy. Hipoteza ta potwierdziła się - obecnie obserwujemy zanik znajomości uniwersum estetyczno-kulturowego kultury wysokiej, na rzecz metakulturowości - sięgania do sfery kultury jako do zasobu. Burszta podkreślił również, że dużym problemem jest nieadekwatność podstawowych kategorii, takich jak człowiek kulturalny, czy pojęcie czasu wolnego, do obecnego stanu rzeczy.

Profesor Barbara Fatyga w swojej wypowiedzi przedstawiła potrzebę stałego monitorowania stanu i tendencji zmian współczesnej kultury. Bardzo ważnym aspektem jest też recenzowanie badań oraz tworzenie kategorii, do których można by się odwołać, w miejsce twardych danych statystycznych. Takie działania zostały już podjęte w ramach Obserwatorium Żywej Kultury.

Uczestnicy, na podstawie wyników badań, ocenili że współczesna kultura zyskała wymiar społeczny, relacjogenny. Według prof. Tomasza Szlendaka, w Polsce zaczyna dominować wielozmysłowa kultura eventu – ludzie oczekują silnych doznań, w które zaangażują wszystkie zmysły, co niejako łączy się z efektem niedoboru czasu. Instytucje kultury, chcąc dostosować się do tej hiperwielozmysłowości, zaczynają przypominać galerie handlowe. Rozważania te potwierdziła prof. Izabela Rylska, wspominając o bezładnej mieszaninie bodźców, powstającej w miejscu dawnej kultury wykorzystującej symbole. W trakcie dyskusji omówiono również anachronizm większości instytucji kultury - ich paradoksy, formalny charakter i niechęć do współpracy z innymi ośrodkami opisywał Jacek Nowiński. Istnieje potrzeba ponownego zdefiniowania roli takich placówek, tak by umiejętnie sugerowały treści oraz kształtowały potrzeby kulturalne społeczeństwa.

Kolejny panel zatytułowany„Kultura a kapitał społeczny”, rozwijał tezy postawione w pierwszej części konferencji. Badacze skupili się na stanie współczesnej kultury, kwestii funkcjonowania przestrzeni publicznej oraz jakości kapitału społecznego. Na pierwszy plan wysunął się dylemat mieszkańców wsi, cierpiących na deficyt miejsc, w których mogliby spędzać swój czas wolny. Anna Sekuła rozwinęła tę myśl, wspominając o konieczności wspierania 3 obszarów: odradzania się kultury regionów, wspomagania aktywnych animatorów na prowincjach oraz bazowania na autentycznej wielowymiarowości kultury. Temat nieumiejętnego gospodarowania czasu wolnego podjął Mirosław Pęczak z tygodnika Polityka. Przeprowadzone badania ukazały, że Polacy najchętniej odpoczywają w galeriach handlowych, które spełniają funkcję swoistych „parków rozrywki”. Nie bez odzewu została też kwestia poczucia stylu – Krystyna Piątkowska podkreśliła, że kreują go w dużej mierze seriale telewizyjne. „Jest to stan estetyki w budowie” - dodał prof. Mirosław Duchowski - „brakuje prób organizacji przestrzeni”.

Moderujący debatę prof. Wojciech Burszta, podsumował konferencję, przypominając jej najważniejsze wnioski: środowisko kulturowe zarówno w miastach, jak i w mniejszych ośrodkach nieustannie się zmienia. Zaniedbanie tej sfery w ostatnim dwudziestoleciu wprowadziło sporo zamętu w życiu kulturalnym: rozchwianie charakterystyki i profili kulturowych odbiorców, chaotyczne działania instytucji, dezorganizację nie tylko czasu, ale też w ogóle struktur życia codziennego, rozproszenie i zmianę funkcji i charakteru aktywności kulturalnej wreszcie znaczne zmiany w świadomości kulturalnej. Antidotum na te problemy upatruje się w pragmatycznym wykorzystaniu wyników badań – stałym monitorowaniu stanu i tendencji zmian współczesnej kultury, ponownym zdefiniowaniu zadań instytucji kultury, jak i podkreślaniu roli edukacji w budowaniu kompetencji kulturowych. Ożywiona dyskusja uczestników debaty z widownią, ukazała potrzebę kontynuowania dialogu oraz aranżowania kolejnych działań, rozwijających sferę kultury.

Wyniki badań opublikowane zostały w dwóch książkach:

• Kultura miejska w Polsce z perspektywy interdyscyplinarnych badań jakościowych, Wojciech J. Burszta, Mirosław Duchowski, Barbara Fatyga, Albert Hupa, Piotr Majewski, Jacek Nowiński, Mirosław Pęczak, Elżbieta Anna Sekuła, Tomasz Szlendak, Narodowe Centrum Kultury 2010;
• Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast w Polsce. Kanon i rozproszenie, red. Izabella Bukraba-Rylska, Wojciech J. Burszta, Narodowe Centrum Kultury 2011.
 

Relację z konferencji przygotowała Iwona Oleszczuk