Umiejscowienie w systemie prawa
Prawo konstytucyjne
Prawo administracyjne
Prawo karne
Prawo cywilne
Inne akty prawne.

Aktualny stan prawny

• Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483, ze zm.);
• Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz.1070, ze zm.);
• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. z 2007 r., Nr 226, poz. 1676, ze zm.);
• Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052, ze zm.);
• Ustawa z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych. (Dz. U. Nr 153, poz.1269, ze zm.);
• Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.);
• Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (Dz. U. z 2002 r., Nr 101, poz. 925, ze zm.).

Opis

Wymiar sprawiedliwości

Wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe, jak również Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny. Konstytucja ogranicza się do kwestii ogólnych dotyczących wymiaru sprawiedliwości, natomiast szczegółowe zasady dotyczące ustroju i właściwości sądów oraz postępowania przed tymi sądami określają odrębne ustawy. Zgodnie z obowiązującą Konstytucją, postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.

Sądownictwo powszechne

Sądy powszechne tj. sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne, orzekają we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Kontrolę nad ich działalnością (a także sądów wojskowych) sprawuje Sąd Najwyższy.

Postępowanie sądowe

Zasady postępowania przed sądami regulują: kodeks postępowania cywilnego (w odniesieniu do spraw cywilnych), kodeks postępowania karnego (w sprawach karnych), kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia i kodeks karny skarbowy.
Pomiędzy tymi postępowaniami występują różnice, w różny sposób są one inicjowane.
Postępowanie cywilne rozpoczyna się w wyniku wniesienia pozwu (czy wniosku) złożonego przez zainteresowany podmiot do właściwego sądu.
Postępowanie karne może być wszczęte z urzędu na skutek złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa lub w wyniku złożenia wniosku (przestępstwa wnioskowe).
Od orzeczenia sądu w I instancji można, po spełnieniu określonych w odpowiednich przepisach przesłanek, wnieść apelację do sądu wyższej instancji (od orzeczeń sądów rejonowych będą to sądy okręgowe, od orzeczeń sądów okręgowych - apelacyjne). W określonych w odpowiednich przepisach sytuacjach, od orzeczenia sądu odwoławczego przysługuje nadzwyczajny środek odwoławczy (kasacja – w postępowaniu karnym, skarga kasacyjna – w postępowaniu cywilnym) wnoszony do Sądu Najwyższego.
W sprawach z zakresu szeroko pojętej kultury właściwe są zarówno sądy cywilne, jak i karne. Do spraw cywilnych zaliczyć należy m.in. sprawy z zakresu ochrony dóbr osobistych (do których zalicza się m.in. twórczość) prawa autorskiego i praw pokrewnych. Sądy karne rozpatrują sprawy m.in. również określone w przepisach (karnych) ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r., Nr 90, poz. 631 ze zm.), czy sprawy określone w przepisach ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zm.). W ostatni czasie głośne były sprawy naruszenia art. 196 kodeksu karnego – obraza uczuć religijnych (Dorota Nieznalska, Tergal).

Sądownictwo administracyjne

Obok sądów powszechnych wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują sądy administracyjne (wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny). Sprawują one kontrolę działalności administracji publicznej, która obejmuje orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.

Postępowanie przed sądami administracyjnymi reguluje ustawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Postępowanie wszczyna się poprzez wniesienie skargi na decyzję (postanowienie i inne) organu administracji publicznej. Od wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego, po spełnieniu określonych w prawie przesłanek, przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Postępowanie sądowoadministracyjne jest możliwe dopiero po wyczerpaniu drogi postępowania administracyjnego, tj. przed odpowiednimi organami administracji publicznej (co jest regulowane przepisami ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, (Dz. U. z 2000 r., Nr 98, poz. 1071 ze zm.).

Trybunały

Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej, powołanym przede wszystkim do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych.

Trybunał Stanu jest powołany do orzekania w sprawach naruszenia Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania. Odpowiedzialność konstytucyjną ponoszą: Prezydent, premier oraz ministrowie, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. W określonym zakresie odpowiedzialność taką ponoszą posłowie i senatorowie.

Instytucje/punkty informacyjne
www.nsa.gov.pl
www.sn.pl
www.trybunal.gov.pl
www.ms.gov.pl

Bibliografia:

• Bojanowski E., Cieślak Z., Lang J., Postępowanie administracyjne i postępowanie przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2004
• Ereciński T., Gudowski J., Iwulski J., Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002
• Jakubecki A., Bodio J., Demendecki T., Marcewicz O., Telenga P., Wójcik M.P., Kodeks postępowania cywilnego, Kraków 2008
• Waltoś St., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009
• Woś T., Knysiak – Molczyk H., Romańska M., Postępowanie sądowoadministracyjne, Warszawa 2009
• Skrzydło W., Grabowska. S., Grabowski R., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, Warszawa 2009 r.
• Konstytucja Rzeczypospolitej polskiej z dnia z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483, ze zm.)
• Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.)
• Ustawa z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2007 r., Nr 111, poz. 765, ze zm.)
• Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r., Nr 98, poz. 1071, ze zm.)
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.)
• Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz.1070, ze zm.)
• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. z 2007 r., nr 226, poz. 1676, ze zm.)
• Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2008 r., Nr 133, poz. 848, ze zm.)
• Ustawa z dnia 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sądów administracyjnych. (Dz. U. Nr 153, poz.1269, ze zm.)
• Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. - o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052, ze zm.)
• Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2008 r., Nr 133, poz. 848, ze zm.)
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.)
• Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. (Dz. U. Nr 153, poz. 1270, ze zm.)
• Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. - o Trybunale Stanu (Dz. U. z 2002 r., Nr 101, poz. 925, ze zm.)
  

Autorka: dr Joanna Hołda

Doktor nauk prawnych, menadżer kultury, nauczyciel akademicki. Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie i Wydziału Pedagogiki Psychologii UMCS w Lublinie. Ukończyła Studia Podyplomowe z zakresu prawa autorskiego, prasowego i wydawniczego w Instytucie Prawa Własności Intelektualnej UJ w Krakowie. Pracuje w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury w Lublinie. Od 2010 r. w zarządzie lubelskiej Zachęty. Jest autorką i współautorką publikacji m. in. z zakresu prawa własności intelektualnej, praw człowieka, prawa kultury i sztuki.