Definicja legalna:

Fundacja to instytucja, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel – nie może mieć ona członków.

Umiejscowienie w systemie prawa: prawo cywilne

Aktualny stan prawny:

Wolność tworzenia fundacji gwarantuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483). Podstawę funkcjonowania fundacji stanowią przepisy ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (tekst jednolity: Dz. U 1991, nr 46, poz. 203). Zakres sprawozdawczości z działalności fundacji określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 maja 2001 roku w sprawie ramowego zakresu sprawozdania z działalności fundacji (Dz. U. Nr 50, poz. 529). Fundacji posiadających status organizacji pożytku publicznego dotyczą dodatkowo przepisy ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz. 1536 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654 ). Postępowanie rejestrowe regulują przepisy ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 roku o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jednolity: Dz. U. 2007, Nr 168, poz. 1186) wraz z rozporządzeniami wykonawczymi.

Opis:

Cele ustanowienia fundacji
Fundację tworzy się dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo użyte¬cznych, w szczególności takich jak ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami.

Formy ustanowienia fundacji
W świetle prawa, oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji powinno być złożone w formie aktu notarialnego (czynność inter vivos). Zachowania tej formy nie wymaga się, jeśli ustanowienie następuje w testamencie (czynność mortis causa).
 

Osoba fundatora
Fundatorami mogą być osoby fizyczne oraz osoby prawne. Fundator określa cel fundacji oraz przeznacza na realizację tego celu określone składniki majątkowe.

Rejestracja
Fundacja nabywa osobowość prawną w wyniku wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Wpis następuje po stwierdzeniu przez sąd ważności aktu ustano¬wienia fundacji oraz stwierdzeniu, że cel i statut fundacji są zgodne z przepisami.

Organy fundacji
Jedynym obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd, który kieruje jej działalnością i reprezentuje na zewnątrz. Statut może przewidywać tworzenie obok zarządu innych organów, na przykład rady fundacji, rady programowej czy komisji rewizyjnej. Fundacja ubiegająca się o uzyskanie statusu organizacji pożytku publicznego, ma obowiązek posiadać organ kontroli lub nadzoru.

Działalność gospodarcza
Fundacja może prowadzić działalność gospodarczą tylko w zakresie i na zasadach określonych w statucie.

Nadzór i kontrola
Wszelkie decyzje dotyczące fundacji, poczynając od wpisu fundacji do rejestru, przez uchylenie uchwały zarządu i zawieszenie zarządu, aż do likwidacji fundacji podejmuje sąd rejestrowy. Po zarejestrowaniu fundacji sąd działa z reguły na wniosek ministra właściwego ze względu na cel fundacji lub na wniosek starosty właściwego ze względu na siedzibą fundacji.

Przykłady znanych fundacji polskich
Warto wspomnieć, że działający do dziś Dom Dziecka nr 15 w Warszawie wywodzi się z fundacji powołanej w 1736 roku przez księdza Gabriela Piotra Baudouina. Z kolei Zakład Narodowy im. Ossolińskich, został ufundowany przez Jerzego Maksymiliana Ossolińskiego w 1817 roku we Wiedniu jako fundacja Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Natomiast w 1875 roku dzięki darowiźnie Leopolda Kronenberga została powołana Szkoła Handlowa, prekursorka Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

Instytucje/punkty informacyjne:www.ngo.pl, www.pozytek.gov.pl, www.isp.irg.pl/kompas

Rozwój sytuacji społeczno-prawnej po 1989 roku:

Pod względem ustroju wewnętrznego polskie prawo fundacyjne jest bliskie rozwiązaniom stosowanym w Niemczech. Uchwalenie ustawy o fundacjach w połowie lat 80-tych XX wieku stanowiło jeden z symptomów korozji systemu socjalistycznego w Polsce. Mimo że państwo kontrolowało i ograniczało wówczas rozwój fundacji, to jednak pozwoliło na ich powstawanie i niezależność po upływie 32 lat od ich likwidacji w 1952 roku. Od 1984 roku ustawa o fundacjach była kilkakrotnie nowelizowana, jednak najistotniejsze znaczenie ma zmiana wprowadzona mocą ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o zmianie ustawy o fundacjach (Dz. U. Nr 46, poz. 203) Zasadniczemu ograniczeniu uległ wówczas nadzór właściwego ministra, w szczególności przez przekazanie sądowi rejestrowemu uprawnień w dziedzinie uchylania uchwał zarządu fundacji, zawieszania zarządu, wyznaczania zarządcy przymusowego, zarządzenia likwidacji fundacji oraz określenia przeznaczenia środków majątkowych pozostających po jej likwidacji. Zmiany dotyczyły więc przyjęcia modelu nadzoru sądowego nad fundacjami. Tak jak w odniesieniu do stowarzyszeń, przyjęto możliwość prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej bez uzyskania zgody organu administracji państwowej. Trzeba jednak podkreślić, iż w opinii ekspertów, ustawa o fundacjach w obecnym kształcie wymaga reformy, jednak powinna ona uwzględniać interesy jak największej grupy zainteresowanych osób.

Statystyka:
Fundacje są po stowarzyszeniach  drugą co do popularności formą prawną działania organizacji pozarządowych  w Polsce. W 2010 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było 12 tys. fundacji.

Bibliografia:
● ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (tekst jednolity: Dz. U 1991, nr 46, poz. 203)
● J. Przewłocka: Polskie Organizacje Pozarządowe 2010. Najważniejsze pytania, podstawowe fakty, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2011
● M. Arczewska: Z historii fundacji w Polsce, „ Trzeci Sektor” nr 15 – zima 2008
● M. Arczewska (red.): Rola i modele fundacji w Polsce i w Europie, Forum Darczyńców w Polsce, Warszawa 2009
● M. Granat (red.): Organizacje pozarządowe w Polsce. Podstawy prawno-finansowe, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000
● H. Izdebski: Fundacje i stowarzyszenia. Komentarz. Orzecznictwo. Skorowidz, AJP Partners S.C., Łomianki 2001
● P. Suski: Stowarzyszenia i fundacje, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005
 

Autorka: dr Magdalena Arczewska

Doktor socjologii, prawnik; adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego (od 2008), ekspert Instytutu Spraw Publicznych (od 2003), ekspert International Center for Not-for-Profit Law (ICNL) (od 2010), przewodnicząca Zespołu ekspertów do spraw opracowania standardów współpracy międzysektorowej, powołanego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej (2010), przewodnicząca Zespołu ekspertów ds. opracowania długofalowej polityki w zakresie rozwoju wolontariatu w Polsce, powołanego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej (2011), ekspert Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w zakresie oceny merytorycznej wniosków składanych w ramach Rządowego Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (od 2005), członek Komitetu Generalnego Międzynarodowego Stowarzyszenia Sędziów Sądów Nieletnich i Rodzinnych, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego oraz European Cooperation Centre; laureatka I nagrody w X jubileuszowym konkursie Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych na najlepsze prace doktorskie w dziedzinie problemów pracy i polityki społecznej (2007). Specjalizuje się w tematyce dotyczącej polityki rodzinnej oraz współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, autorka i współautorka kilkudziesięciu publikacji o tej tematyce.