Działanie Unii zmierza do zachęcania do współpracy między Państwami Członkowskimi oraz, jeśli to niezbędne, do wspierania i uzupełniania ich działań w następujących dziedzinach:

• pogłębiania wiedzy oraz upowszechniania kultury i historii narodów europejskich,
• zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim,
• niehandlowej wymiany kulturalnej,
• twórczości artystycznej i literackiej, włącznie z sektorem audiowizualnym.

Unia i Państwa Członkowskie sprzyjają współpracy z państwami trzecimi oraz z kompetentnymi organizacjami międzynarodowymi w dziedzinie kultury, zwłaszcza z Radą Europy.
Unia uwzględnia aspekty kulturalne w swoim działaniu na podstawie innych postanowień Traktatów, zwłaszcza w celu poszanowania i popierania różnorodności jej kultur.
Aby przyczynić się do osiągnięcia wymienionych celów Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą i po konsultacji z Komitetem Regionów, przyjmują środki zachęcające, z wyłączeniem jakiejkolwiek harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich. Rada może również wydawać zalecenia na wniosek Komisji.

Umiejscowienie w systemie prawnym

Prawo Unii

Rozwój zagadnienia w świecie i w kraju

Kultura pierwotnie nie była przedmiotem kompetencji WE. W latach 70. jednak w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej kwestie kultury pojawiały się w kontekście integracji gospodarczej, w szczególności wspólnego rynku i stanowiących jego część swobodnego przepływu towarów. Kultura stanowi bowiem wartość narodową, której ochrona musi być zapewniona przez państwa członkowskie (art. 36 TWE „ochrony narodowych dóbr kultury o wartości artystycznej, historycznej lub archeologicznej, bądź ochrony własności przemysłowej i handlowej”).
Postanowienia dotyczące kompetencji UE w zakresie kultury wprowadził po raz pierwszy Traktat z Maastricht.

Opis

Unia Europejska „przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich respektując ich narodową i regionalną różnorodność, jednocześnie uwypuklając wspólne dziedzictwo kulturowe”. Sformułowanie to potwierdza uprawnienie państw członkowskich do podejmowania wszelkich działań, jakie uznają za stosownie w dziedzinie kultury (oczywiście, o ile pozostają one w zgodzie z obowiązującym prawem Unii).
Rolą wyznaczoną Unii w Traktacie jest zachęcanie państw członkowskich do współpracy oraz, jeśli to niezbędne, do wspieranie i uzupełnianie ich działań w następujących dziedzinach:

• pogłębiania wiedzy oraz upowszechniania kultury i historii narodów europejskich,
• zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim,
• niehandlowej wymiany kulturalnej,
• twórczości artystycznej i literackiej, włącznie z sektorem audiowizualnym.

Zakres kompetencji UE wskazuje na ich subsydiarny charakter w stosunku do kompetencji państw członkowskich. Zgodnie z art. 6 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, kultura należy do kompetencji wspierających, uzupełniających i koordynujących działania państw członkowskich. Taki charakter kompetencji determinuje zakres działań, jakie mogą być podejmowane przez Unię. Art. 167 ust. 5 wskazuje wyraźnie, że środki ustawodawcze przyjmowanie przez Parlament Europejski i Radę nie mogą obejmować jakiejkolwiek harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich. W praktyce środki prawne przyjmowane przez Unię Europejską w dziedzinie kultury to decyzje ustanawiające programy współpracy , które określają cele współpracy, ich ramy oraz zakres finansowania przez Unię Europejską. Ponadto, Traktat upoważnia Unię do przyjmowania zaleceń, a więc środków nieposiadających mocy prawnie wiążącej.
Z prawnego punktu widzenia, polityka kulturalna UE ma cztery charakterystyczne cechy:

• ma charakter subsydiarny w stosunku do polityki państw członkowskich;
• jest wykonywana we współpracy z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi;
• jest wdrażana za pomocą zaleceń i środków wspierających działania państw członkowskich, nie za pomocą regulacji prawnych (dyrektywy rozporządzenia).

Art. 167 ust 4 TFUE wymaga, aby Unia Europejska uwzględniała aspekty kulturalne we wszystkich dziedzinach działania, w szczególności w celu poszanowania i popierania różnorodności jej kultur. Ochrona kultury stanowi zatem nie tylko samodzielną politykę, ale również istotny element innych polityk i działań Unii Europejskiej. Przepis ten niewątpliwie rodzi zobowiązanie należytego uwzględniania aspektów kulturalnych po stronie instytucji i organów Unii. Zgonie z orzecznictwem ETS art. 167 ust 4 TFUE nie może natomiast samodzielnie stanowić podstawy dla podejmowania przez państwa członkowskie działań uzasadnionych względami kultury w obszarze regulowanym prawem Unii np. dla wprowadzania ograniczeń w swobodnych przepływach rynku wewnętrznego.
Kultura nieodłącznie powiązana jest z wolnością myśli i wypowiedzi. Dzieła kultury we wszystkich jej przejawach stanowią realizację tego prawa podstawowego. W tym kontekście istotne znaczenie będą miały art. 11 i 13 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej gwarantujące wolność wypowiedzi i informacji oraz wolność sztuki i nauki.
Działania, które Unia Europejska może podejmować w dziedzinie kultu obejmują nie tylko środki skierowane do państw członkowskich, ale również działania zewnętrzne. Szereg decyzji ustanawiających unijne programy współpracy przewiduje, że mogą być one realizowane z udziałem odpowiednich organizacji międzynarodowych, takich jak Rada Europy i UNESCO, na zasadzie wspólnych wkładów i zgodnie z rozporządzeniem finansowym i różnymi zasadami danej instytucji lub organizacji .
Ponadto Unia zawiera umowy międzynarodowe dotyczące współpracy kulturalnej. W szczególności jest ona stroną Konwencji UNESCO sporządzonej w Paryżu dnia 20 października 2005 r. w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. Konwencja ta została zawarta przez Wspólnotę Europejską na podstawie art. 151 i art. 300 TFUE. Konwencja zawiera definicję różnorodności kulturowej oraz zapewnia stronom suwerenne prawo do udzielania wsparcia podmiotom prowadzącym działalność w zakresie kultury, w tym także instytucjom publicznym. Dokument ten zdefiniował główne zasady i pojęcia odnoszące się do różnorodności kulturowej. Przyjęcie konwencji stanowi wyraz tendencji do regulacji normatywnej na poziomie międzynarodowym obszaru działalności kulturalnej. Kwestie kultury zostały wpisane w kontekst zrównoważonego rozwoju, wskazano również na ich związek z prawami człowieka oraz suwerenny charakter praw przysługujących państwu, stronie konwencji, służących zabezpieczeniu różnorodnych treści kulturowych i ekspresji artystycznych na jego terytorium.

Aktualny stan prawny

art. 167 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Decyzja nr 1622/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 r. ustanawiająca działanie Wspólnoty na rzecz obchodów Europejskiej Stolicy Kultury w latach 2007–2019,
Decyzja nr 1855/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiająca Program Kultura (2007–2013)

Przykłady zastosowań

Decyzja Rady 2006/796/WE w sprawie wyznaczenia europejskiej stolicy kultury na rok 2010 (Dz.U. L 324 z 23.11.2006, s. 7); Zalecenie Rady z dnia 14 listopada 2005 r. w sprawie działań priorytetowych w celu wzmocnienia współpracy w dziedzinie archiwów w Europie (Dz.U. L 312 z 29.11.2005, str. 55—56); Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 listopada 2005 r. w sprawie dziedzictwa filmowego i konkurencyjności związanych z nim działań przemysłowych (Dz.U. L 323 z 9.12.2005, str. 57—61); Decyzja Rady 2006/515/WE w sprawie zawarcia Konwencji w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego (Dz.U. L 201 z 25.7.2006, str. 15—30); Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 1622/2006/WE ustanawiająca działanie Wspólnoty na rzecz obchodów Europejskiej Stolicy Kultury w latach 2007–2019 (Dz.U. L 304 z 3.11.2006, str. 1—6) Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 855/2006/WE ustanawiająca Program Kultura (2007–2013) (Dz.U. L 372 z 27.12.2006, str. 1—11); Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 1983/2006/WE w sprawie Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego (2008)(Dz.U. L 412 z 30.12.2006, str. 44—50);: Decyzja Rady 2007/324/WE sprawie praktycznych i proceduralnych ustaleń w związku z powoływaniem przez Radę dwóch członków komisji selekcyjnej oraz komisji monitorująco-doradczej na potrzeby działania Wspólnoty Europejska Stolica Kultury
(Dz.U. L 122 z 11.5.2007, str. 39—40); Decyzja Rady z dnia 16 listopada 2007 r. w sprawie wyznaczenia Europejskiej Stolicy Kultury na rok 2011(Dz.U. C 282 z 24.11.2007, str. 15—15); Rezolucja Rady z dnia 16 listopada 2007 r. dotycząca europejskiego planu działań na rzecz kultury (Dz.U. C 287 z 29.11.2007, str. 1—4)

Znane projekty

Sztandarowym programem Unii Europejskiej jest realizowany w latach 2007-2013 program Kultura, stanowiący kontynuację zakończonego w 2006 r. programu Kultura 2000. Budżet tego programu wynosi 400 mln euro. Ogólnym celem programu jest wzmocnienie wspólnej dla Europejczyków przestrzeni kulturowej opartej na wspólnym dziedzictwie kulturowym poprzez rozwój współpracy kulturalnej pomiędzy twórcami, uczestnikami życia kulturalnego oraz instytucjami kulturalnymi krajów uczestniczących w programie, w celu wsparcia procesu tworzenia się obywatelstwa europejskiego. Program otwarty jest na uczestnictwo nieaudiowizualnych sektorów przemysłu kultury, zwłaszcza małych przedsiębiorstw zajmujących się kulturą, w przypadkach, gdy działalność tych sektorów w dziedzinie kultury nie jest nastawiona na zysk. Decyzja wskazuje następujące cele szczegółowe:

• wspieranie ponadnarodowej mobilności osób działających w sektorze kultury;
• wspieranie ponadnarodowego obiegu dzieł oraz wyrobów artystycznych i kulturalnych;
• wspieranie dialogu między kulturami.

Cele te są realizowane poprzez wdrożenie następujących środków wskazanych w art. Decyzji i opisanych w załączniku:
wspieranie działań kulturalnych w postaci: wieloletnich projektów współpracy, działań w ramach współpracy, działań specjalnych;

• wspieranie podmiotów działających w dziedzinie kultury na poziomie europejskim;
• wspieranie badań oraz gromadzenia i rozpowszechniania informacji oraz działań zwiększających oddziaływanie projektów w dziedzinie europejskiej współpracy kulturalnej i rozwoju europejskiej polityki kulturalnej.

Szczegółowe informacje dotyczące programu Kultura oraz ogłoszenia dotyczące konkursów ogłaszanych w ramach poszczególnych celów znajdują się na stronie internetowej Punktu Kontaktowego Programu Kultura http://www.program-kultura.eu/.
Kolejny projekt Unii Europejskiej stanowi Program Europejskie Stolice Kultury, którego celem jest odkreślenie różnorodności kultury europejskiej przy równoczesnym zwróceniu uwagi na wspólne źródło, z którego w większości się wywodzi. Program ten został zainicjowany w latach 80. (XX w.) i miał trwać 2004 r., jednak okazał się tak popularny, że podjęto decyzję o jego przedłużeniu o kolejne 15 lat. W ramach programu, co roku jedno lub dwa europejskie miasta wybierane są na stolice kultury europejskiej i otrzymują wsparcie finansowe w ramach programu Kultura, na sfinansowanie zarówno wystaw oraz wydarzeń prezentujących dziedzictwo kulturowe danego miasta i regionu, jak również innych przedstawień, koncertów oraz innych występów, w których udział biorą artyści z całej Unii Europejskiej.

Program Europa dla Obywateli na rzecz promowania aktywnego obywatelstwa europejskiego ustanowiony na mocy Decyzji nr 1904/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady 12 grudnia 2006 r. jest realizowany w latach 2007-2013
Ogólne cele programu obejmują:

• umożliwienie obywatelom wzajemnych kontaktów i udziału w tworzeniu coraz im bliższej Europy, demokratycznej i otwartej na świat, zjednoczonej w swej różnorodności kulturowej i przez nią wzbogacanej, rozwijając w ten sposób obywatelstwo Unii Europejskiej;
• rozwijanie poczucia tożsamości europejskiej, opartej na wspólnych wartościach, historii i kulturze;
• umacnianie poczucia odpowiedzialności za Unię Europejską wśród jej obywateli;
• pogłębienie tolerancji i wzajemnego zrozumienia między obywatelami Europy, którzy szanując i promując różnorodność kulturową i językową, wnoszą wkład w dialog międzykulturowy.

Szczegółowe cele programu obejmują:

• zbliżanie członków społeczności lokalnych z całej Europy w celu wymiany doświadczeń, opinii i wartości, wyciągania wniosków z historii i budowania przyszłości;
• wspieranie działań, debat i refleksji związanych z obywatelstwem europejskim i z demokracją, wspólnymi wartościami, wspólną historią i kulturą poprzez współpracę w obrębie organizacji społeczeństwa obywatelskiego na szczeblu europejskim;
• przybliżanie Europy obywatelom poprzez propagowanie europejskich wartości i osiągnięć z zachowaniem pamięci o jej przeszłości;
• zachęcanie obywateli i organizacji społeczeństwa obywatelskiego ze wszystkich krajów uczestniczących do wzajemnych kontaktów przyczyniających się do dialogu międzykulturowego oraz eksponujących zarówno różnorodność, jak i jedność Europy, ze szczególnym uwzględnieniem działań mających na celu zacieśnianie więzi między obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej w składzie z dnia 30 kwietnia 2004 r. i państw członkowskich, które przystąpiły po tej dacie.

Działania wspierane w ramach programu obejmują:

• działanie "Aktywni obywatele dla Europy" obejmujące partnerstwo miast oraz projekty obywatelskie i środki wsparcia;
• działanie "Aktywne społeczeństwo obywatelskie w Europie" obejmujące wsparcie strukturalne dla organizacji badających europejski porządek publiczny (zespołów ekspertów), wsparcie strukturalne dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego na szczeblu europejskim oraz wsparcie dla projektów inicjowanych przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego
• działanie "Razem dla Europy" obejmujące wydarzenia medialne, takie jak uroczystości upamiętniające, rozdania nagród, wydarzenia o charakterze artystycznym, konferencje ogólnoeuropejskie, analizy, ankiety i sondaże opinii publicznej, narzędzia informowania i rozpowszechniania informacji,
• działanie "Aktywna pamięć europejska" obejmujące zachowanie najważniejszych miejsc i archiwów związanych z deportacjami oraz upamiętnienie ofiar.

Szczegółowe informacje dotyczące programu oraz ogłoszenia dotyczące konkursów ogłaszanych w ramach poszczególnych działań znajdują się na stronie internetowej Punktu Kontaktowego Programu Europa Obywateli http://www.europadlaobywateli.pl/.

Bibliografia

A. Wyrozumska, Kultura, w: J. Barcz red., Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, Warszawa 2003
I. Skomerska-Muchowska, Kultura [w:] J. Barcz (red.) Polityki społeczne Unii Europejskiej, Warszawa 2010

www.europa.eu
 

Autor: Izabela Skomerska-Muchowska

Doktor nauk prawnych Izabela Skomerska-Muchowska, specjalista w dziedzinie prawa europejskiego i międzynarodowego publicznego, adiunkt w Katedrze Europejskiego Prawa Konstytucyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.