Od końca XVIII w. znana była w Polsce biżuteria, która oprócz zwykłych funkcji zdobienia i określania pozycji społecznej stała się wyrazem przekonań politycznych. Król Stanisław August nie tylko nadawał ordery, ale także wprowadził zwyczaj honorowania zasług wobec kraju m.in. tabakierkami ozdobionymi symbolami państwowymi lub cyfrą królewską i stosownymi dewizami. W ostatnich latach Rzeczypospolitej pojawiły się przedmioty mające już cechy biżuterii patriotycznej, wyrażającej poparcie dla walki o utrzymanie niepodległości Polski. Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja 1791 r. Stanisław August rozdał zasłużonym w jej przygotowaniu pamiątkowe pierścienie. W czasie powstania 1794 r. Tadeusz Kościuszko srebrnymi pierścieniami (obrączkami) z napisem Ojczyzna Obrońcy swemu osobiście wyróżniał zasługi wojenne generałów i oficerów. Po powstaniu pojawiły się pierścienie sygnetowe z wizerunkiem Kościuszki i inne przedmioty świadczące o kulcie jego osoby, jak tabakierki i zegarki ozdabiane jego portretem lub herbami Rzeczypospolitej. Tego rodzaju ozdoby i dodatki do stroju (klamry, guziki, spinki, broszki, m.in. z wizerunkami księcia Józefa i Kościuszki) były liczne.
W czasach napoleońskich, na początku wojny z Rosją 1812 r. pojawiły się pierścienie z napisem Żyje Polska – d. 28 czerwca 1812. Żelaznymi pierścieniami i obrączkami upamiętniono także śmierć księcia Józefa (m.in. z napisem Żył dla Ojczyzny umarł dla sławy – 19 paźd. 1813) i jego pogrzeb na Wawelu; niektóre z nich według tradycji wykonane były z podków jego rumaka. Nieco później guziki z wizerunkiem Kościuszki stały się elementem ubioru „polskiego”, noszonego przez studentów warszawskich nastawionych opozycyjnie do polityki Rosji.
W epoce porozbiorowej wykształciły się i zostały skodyfikowane symbole stanowiące kanon narodowy: godło, barwa i hymn. Orzeł i Pogoń stały się własnością narodu i symbolem walki o niepodległość, znakiem bojowym, jednoczącym przeciwników mocarstw rozbiorowych. Dlatego ich używanie było zakazane i surowo karane, zwłaszcza pod zaborem rosyjskim. Różnorodność opartą na tradycji unormował sejm powstania listopadowego, ustanawiając, że herbem Polski walczącej o niepodległość będą Orzeł i Pogoń na dwudzielnej tarczy zwieńczonej koroną oraz biały z czerwonym – kolory herbowe Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego – jako „barwa narodowa”. Ta regulacja przesądziła o ewolucji symboliki narodowej przez okres niewoli aż do czasów Odrodzenia Rzeczypospolitej w 1918 r. i wywarła największy wpływ na „biżuterię patriotyczną”.
W kraju i na emigracji rozpowszechniły się pierścienie i brosze z godłem Orła i Pogoni (złote i srebrne z czerwoną i błękitną emalią), z armaturą: szablami, kosami, lancami z proporcami, zazwyczaj także z napisem Boże zbaw Polskę, szpilki do krawata, spinki do mankietów, kubki i puzderka ozdabiane srebrnymi monetami z 1831 r. Przykładem może być pierścień pięknej jubilerskiej roboty wręczony Klaudynie z Działyńskich Potockiej za opiekę nad rannymi żołnierzami powstania. Z Klaudyną Potocką tradycja łączy pamiątkowe „krzyżyki z Olszynki”: czarne, z gałązek olchy z pobojowiska, ze srebrnymi (a nawet złotymi) skuwkami na ramionach i takąż kostką łączącą ramiona z napisem z jednej strony: Dnia 25./Lutego./1831r., a z drugiej: z Olszynki. Symbol ten rozsławił popularny wiersz Artura Oppmana Krzyżyk z Olszynki. Herb powstańczy i dewiza Boże zbaw Polskę na pasie z klamrą zostały upowszechnione na kartach tytułowych druków emigracyjnych i były wykorzystywane w ikonografii i biżuterii patriotycznej do 1918 r. Po 1831 r. pierścieniami upamiętniano egzekucje Szymona Konarskiego w Wilnie (1839) oraz Teofila Wiśniowskiego i Józefa Kapuścińskiego we Lwowie (1847), a także ofiary rabacji chłopskiej w Galicji z 1846 r.
Największy rozwój biżuterii patriotycznej przypadł na okres tzw. rewolucji moralnej oraz żałoby narodowej przed powstaniem styczniowym. W latach 1861-1862 ukształtował się
kanon symboliki patriotycznej, który przetrwał jego klęskę, umocnił się przed i w czasie pierwszej wojny światowej i wszedł do symboliki Odrodzonej Polski w roku 1918. W 1860 r.
powróciła forma czarnego krzyżyka wzorowanego na „krzyżyku z Olszynki”. Jednakże najściślej z wydarzeniami warszawskimi 1861 r. związane były żeliwne krzyżyki różnej
wielkości, upamiętniające krwawe rozprawy wojska rosyjskiego z manifestacjami patriotycznymi: „pięć ofiar” 27 lutego i masakrę na placu Zamkowym 8 kwietnia 1861 r.
Krzyżyki te (później uznane za powstańcze) na awersie miały napis Pamiątka 25, 27 lut. 8 kwiet. 1861, a na rewersie koronę cierniową, palmę męczeństwa i napis Warszawa. Masakry
warszawskie upamiętniało także kilka odmian medalików z wizerunkami Matki Boskiej Częstochowskiej, Oka Opatrzności, Orła, krzyża w koronie cierniowej, palm męczeństwa,
datami 27 lutego (tu także symbol pięciu krzyży) i 8 kwietnia.
Z tego czasu znane są też inne odmiany krzyżyków z mosiądzu, kości słoniowej, niekiedy połączone z czarnym naszyjnikiem z szylkretu, drewna czy szkła, z figurkami Chrystusa lub Orła oplecionego koroną cierniowa. Obok krzyżyków były czarne bransolety i naszyjniki, często w formie łańcucha lub drutu skręconego na kształt sznura symbolizującego niewolę. Wykorzystywano to również w licznych obrączkach srebrnych z czarną emalią, w pierścieniach, broszach i wisiorkach oraz klamrach do pasa z emblematami splecionych kotwic, krzyży, koron cierniowych i Orła. Niektóre broszki nawiązywały do wzoru znanego z pierwszych lat emigracji po 1831 r.: wyobrażenia pasa spiętego klamrą z tarczą herbową z Orłem i Pogonią według wzoru z 1831 r. i napisem na pasie Boże zbaw Polskę lub W jedności siła 1861. Ta symbolika, zwana także „czarną biżuterią”, od wiosny 1861 uzupełniała czarny strój („czarna sukienka” kobiet). Toteż za noszenie symboli „s biełoj pticej na krasnym fonie” groziły surowe kary policyjne.
W 1863 r., zgodnie z decyzją Rządu Narodowego o godle powstańczej Polski, na biżuterii patriotycznej umieszczana była trójdzielna tarcza z Orłem i Pogonią oraz Archaniołem symbolizującym Ruś. Przykładem mogą być spinki do mankietów, srebrne i mosiężne, z czerwoną, błękitną i białą emalią pól herbowych, szpilki do krawata z główkami z tarczą herbową z Orłem i Pogonią, tabakierki, puzderka, zegarki zdobione emblematami narodowymi i stosownymi dewizami. Były także medaliony i medale upamiętniające obchody rocznicy unii polsko-litewskiej w 1861 r. w Horodle i z portretem Kościuszki. Oddziały powstańcze 1863 r. miały Orły na klamrach pasów i ładownicach, a najpopularniejszym symbolem była „kokarda narodowa” biało-czerwona, często dodatkowo ozdabiana metalowym Orłem, traktowana jako uzupełnienie uniformu powstańczego, najczęściej na konfederatkach („krakuskach”). Część z tych przedmiotów przechowywana była jako rodzaj pamiątki narodowej po powstaniu styczniowym pod zaborem rosyjskim, a także noszona na znak pamięci w Galicji i na emigracji. Natomiast na syberyjskiej katordze tworzono własne symbole patriotyczne: krzyże, krucyfiksy i obrączki, często plecione z włosów.
Breloczek dwustronny w kształcie kartusza, eksponat ze zbiorów Muzeum Historii Polski
Po wzory biżuterii patriotycznej z epoki powstania styczniowego sięgnięto w latach ożywienia ruchu niepodległościowego przed 1914 r. Popularne były rocznicowe plakietki (metalowe lub srebrne) z Orłem i Pogonią, wizerunkami Kościuszki i ks. Józefa, symbole patriotyczne wplatano w odznaki stronnictw i organizacji politycznych. W latach I wojny światowej nabrało to charakteru masowego, zwłaszcza w kręgach związanych z Legionami. W klapach noszono miniatury Orła legionowego, medaliki na rocznice Konstytucji 3 maja w 1916 r. i śmierci Kościuszki w 1917 r., były znaczki z portretem brygadiera Piłsudskiego, kokardy narodowe po akcie 5 listopada 1916 r. z Orłem Legionów, krzyże NKN, pierścionki legionowe i odznaki pamiątkowe polskich formacji wojskowych, agend i instytucji tworzących zręby polskich struktur państwowych. W 1918 r. za ofiarę na cele niepodległości wydawano żelazną obrączkę z napisem Złoto – Ojczyźnie. Towarzyszyły temu liczne druki okolicznościowych nalepek, kart pocztowych, kopert, wierszy i modlitw o niepodległość, blankietów wpłat na cele narodowe. Wtedy też symbolika patriotyczna zaczęła stopniowo pełnić, jak w 1863 r., funkcję symboli państwowych, by pod koniec wojny przekształcić się w powszechnie akceptowane symbole odradzającej się Rzeczypospolitej.
Po 1918 r. ten rodzaj biżuterii patriotycznej, zwłaszcza plakietki, noszono w czasie obchodów rocznic walk o niepodległość. W latach wojny 1939-1945 kolejny raz odrodziła się tradycja krzyżyków i pierścieni nawiązujących do „czarnej biżuterii”. Na trwałe do tradycji wszedł znakomity w swej wymowie i graficznej prostocie znak Polski Walczącej. Oddziały partyzanckie nosiły symbole Wojska Polskiego sprzed 1939 r., ponadto w konspiracji oraz w czasie Powstania Warszawskiego tłoczono metalowe orzełki z literami WP na tarczy amazonek, a także srebrne obrączki z symbolem Polski Walczącej i datą 1944 oraz srebrne pierścionki z Orłem na czerwonym polu. Wzory biżuterii z powstania listopadowego i styczniowego oraz pierwszej wojny światowej w formie „krzyżyka z Olszynki”, krzyżyka z Orłem w koronie i pierścieni powróciły jako wyraz dążeń niepodległościowych w okresie „Solidarności” od 1980 r., a w stanie wojennym dołączono do tego symbol Polski Walczącej z lat 1939-1945.
Prof. Jerzy Zdrada
Tekst pochodzi z książki Polska niepodległa – węzły pamięci pod redakcją Zdzisława Najdera, która wydana zostanie staraniem Muzeum Historii Polski w 2013 roku.
