Oddziały armii rosyjskiej stacjonujące na obszarze Królestwa Polskiego wchodziły w skład Armii Czynnej. W 1855 r. jej nazwę zmieniono na I Armię, a Warszawę wyznaczono na jej główną kwaterę. W związku z zaostrzającą się sytuacją polityczną w 1862 r. w Królestwie powołano Wojskowy Okręg Warszawski; jego utworzenie wyprzedziło o dwa lata podobną reformę administracyjne. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Królestwie 14 października 1861 r. uprawnienia naczelników wojennych znacznie wzrosły, m.in. przez wprowadzenie zasady, że przestępstwa polityczne podlegały sądom wojskowym.
Podział odpowiedzialności terytorialnej między naczelników wojennych został określony rozkazem namiestnika hrabiego Karola Lamberta z 13 października 1861 r., na jego podstawie Królestwo zostało podzielone na siedem okręgów wojennych. Funkcję głównodowodzącego I Armii pełnili Eduard Ramsay (do 30 marca 1863 r.), wielki książę Konstanty Mikołajewicz Romanow (do 8 kwietnia 1863 r.), a następnie hrabia Fiodor Berg. Przy namiestniku i głównodowodzącym powołano Kancelarię do spraw Stanu Wojennego.
Dowódca I Armii działał za pośrednictwem szefa Sztabu Głównego, któremu podlegali naczelnicy wojenni okręgów, a na niższym szczeblu naczelnicy wojenni powiatów. Należy podkreślić, że władze wojskowe wypełniały podwójne zadanie: wobec podległych im oddziałów wojskowych pełniły funkcje dowódcze, natomiast w zakresie zarządu krajem przez naczelników wojennych i podporządkowanych im władz cywilnych (np. żandarmeria i policja) funkcje administracyjne.
Przed wybuchem powstania styczniowego namiestnik i głównodowodzący rozkazami z 11 i 12 stycznia 1863 r. dokonali reorganizacji zarządów wojennych okręgów w Królestwie. Zostało ono podzielone na dziewięć okręgów, które oddano w zarząd generałów dowodzących miejscowymi jednostkami wojskowymi. Podział terytorialny przedstawiał się następująco: okręg płocki (gubernia płocka: powiat lipnowski, mławski, ostrołęcki, płocki, pułtuski, przasnyski), okręg lubelski, okręg radomski, kaliski, warszawski, augustowski, Drogi Żelaznej Warszawsko-Bydgoskiej, okręg Drogi Żelaznej Warszawsko-Petersburskiej (linia Warszawa–Łapy).
Do obowiązków naczelników wojennych należało m.in.: 1) ogłaszanie wszelkich rozporządzeń policyjnych, 2) utrzymanie ogólnego porządku i spokoju, obrona mieszkańców lojalnych wobec Rosji, 3) wykrywanie, aresztowanie oraz ściganie ludzi naruszających porządek ze szczególnym uwzględnieniem podżegaczy, tajnych współpracowników i sprzyjających powstaniu, 4) śledzenie i likwidacja „schadzek rewolucyjnych”, składów konnych poczt oraz tajnych drukarni i litografii, niszczenie podburzających proklamacji, broszur itp.; 5) przegląd i rewizja podejrzanych miejsc, 6) nadzór miejsc publicznych, zapobieganie i rozwiązywanie zabronionych zebrań, manifestacji rewolucyjnych i wszelkich czynów mających na celu „wzburzenie umysłów przeciw prawu i rządowi”, 7) zabezpieczenie wszelkich Śródków komunikacji i łączności, 8) zapobieganie i ściganie kontrabandy politycznej, 9) wydawanie paszportów i świadectw, wykrywanie i ściganie ludzi nieposiadających paszportów, włóczęgów itd., 10) ochrona własności publicznej, 11) kontrola nad wypełnianiem obowiązków przez włościan, 12) załatwienie spraw wynikających z przepisów stanu wojennego, 13) czuwanie nad szybkim rozpatrywaniem spraw „wojenno-śledczych, 14) nadzór nad więzieniami i aresztami, 15) nadzór nad ścisłym przestrzeganiem rozporządzeń policyjnych i przepisów stanu wojennego.
Według danych rosyjskich 1 stycznia 1863 r. w Królestwie znajdowało się 111 245 żołnierzy, w tym: 3. Dywizja Gwardii złożona z 4 pułków piechoty: lejbgwardii litewski, keksholmski grenadierski (austriacki), petersburski grenadierski (pruski), lejbgwardii wołyński, a także lejbgwardyjskiego carsko-sielskiego batalionu strzelców i 3. Gwardyjskiej i Grenadierskiej Brygady Artylerii (11 191 żołnierzy); 2. Dywizja Kawalerii, 6 pułków: dragonów – noworosyjski i jekaterynosławski, ułanów – smoleński i charkowski, huzarów – mariupolski i jelizawetgradzki (4539 żołnierzy) oraz 9 pułków kozackich w składzie: nr 3 – Sawostianowa, nr 10 – Anohina, nr 12 – Wołujewa, nr 18 – Redyczkina, nr 24 – Abakumowa, nr 28 – Mołczanowa, nr 31 – Surzyna, nr 36 – Dmitrewa, nr 39 – Serdynkowa i Dywizja Kozakow Kubańskich (7688 żołnierzy); 4. Dywizja Piechoty, 4 pułki: biełozerski, ołoniecki, szlisselburgski, ładożski i 4. batalion strzelców (15 552 żołnierzy); 5. Dywizja Piechoty, 4 pułki: archangielski, wołogodzki, kostromski, halicki i 5. Batalion Strzelców (15 563 żołnierzy); 6. Dywizja piechoty, 4 pułki: muromski, niżegrodzki, nizowski, symbirski i 6. Batalion Strzelców (16 354 żołnierzy); 7. Dywizja Piechoty, 4 pułki: smoleński, mohylewski, witebski, połocki i 7. Batalion Strzelców (15 377 żołnierzy); 2. Dywizję Artylerii tworzyła 1 konna i 3 piesze brygady z dołączeniem dońskiej, jednej pieszej i jednej konnej baterii artylerii nr 1 (5402 żołnierzy), 3 parkowe brygady artylerii (2698 żołnierzy), 3 bataliony saperów i 3 roty pontonierów (4634 żołnierzy), saperzy i pontonierzy w ruchomym arsenale nr 2 (74 żołnierzy), w szwadronie żandarmerii nr 1 (171 żołnierzy), w komendzie służbowej przy sztabie wojsk (67), w wojskach zachodniego okręgu artylerii (3266); Oddziały Zachodniego Okręgu Inżynierii, komenda (111 żołnierzy), warsztaty (884) 10. okręgu wewnętrznej straży w nowogeorgiewskim i zamojskim batalionie (2035), w 43 komendach inwalidów (5443) i w 7 rotach aresztanckich (145). Dodatkowo w styczniu 1863 r. do Królestwa skierowano pułk gwardyjski ułanów i grodzieński huzarów (1743), w marcu 1863 r. 2. Dywizję Grenadierów, 4 pułki: kijowski, taurydzki, żmudzki i moskiewski (8028) i 2. Batalion Grenadierów-Strzelców (1097). Pułki te zostały uzupełnione trzecimi batalionami, tak że liczba żołnierzy znajdujących się w tej dywizji zwiększyła się do 13 299, a w batalionie strzelców do 1074. Po wszystkich zmianach 1 czerwca 1863 r. w Królestwie znajdowało się prawie 126 tys. żołnierzy, co stanowiło ok. 10 procent stanu armii carskiej. Po stłumieniu powstania na ziemiach ruskich i znacznym zmniejszeniu ruchu powstańczego na Litwie i Żmudzi do Królestwa zostały skierowane z tych ziem nowe oddziały. We wrześniu 1863 r. liczebność armii rosyjskiej w Królestwie przekroczyła liczbę 150 tys. żołnierzy.
W okresie powstania styczniowego rekrutacja odbywała się na podstawie ustawy Mikołaja I z 28 czerwca 1831 r. Wprowadzała ona trzy rodzaje poboru: zwyczajny, zwiększony i nadzwyczajny. Nietypowo przebiegał pobór w 1863 r. Pierwotnie zarządzono go w wysokości 5 na 1000 mężczyzn, a kiedy uświadomiono sobie, że w Królestwie może dojść do rozruchów, zdecydowano się na przeprowadzenie poboru nadzwyczajnego powyżej 10 na 100 mężczyzn, Z poboru tego wyłączono gubernie zachodnie imperium, obawiając się rekrutowania tamtejszych Polaków. Służbie wojskowej podlegali młodzi mężczyźni w wieku 20–35 lat, jedynie pobór nadzwyczajny mógł obejmować starszych.
Oddziały armii rosyjskiej tłumiące w Królestwie polski zryw niepodległościowy miały ogromną przewagę nad powstańcami. Przejawiała się ona w przewadze liczebnej regularnych oddziałów rosyjskich, systemie dowodzenia, bazie logistycznej i materialnej. Mimo posiadania takich atutów administracja carska potrzebowały ponad 15 miesięcy na stłumienie głównych ognisk zapalnych powstania. Długotrwałość polskiego oporu wynikała z ogromnej determinacji politycznej i stosowania przez Polaków taktyki partyzanckiej. Przy prowadzeniu przez obie strony tylko regularnych działań zbrojnych stłumienie powstania zajęłoby zapewne kilka miesięcy.
Piechota rosyjska, 1861, ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego
Tekst jest fragmentem artykułu o tym samym tytule, który ukazał się w albumie „Powstanie styczniowe”, wydanym wspólnym nakładem Wydawnictwa Bellona, Muzeum Wojska Polskiego oraz Narodowego Centrum Kultury z okazji 150. rocznicy powstania styczniowego.
Katarzyna Bujak
