Wystawa składa się w dwóch części. Wewnątrz Kordegardy, Galerii Narodowego Centrum Kultury prezentujemy unikalny dokument opisujący tragedię getta w formie tekstu i liczb, ilustrowany licznymi zdjęciami z okresu powstania. Raport Stroopa, bo o nim mowa, to świadectwo historii ukazujące perspektywę niemieckich zbrodniarzy. Konfrontujemy go z przedmiotami codziennego użytku wydobytymi w trakcie badań archeologicznych w 2022 roku z piwnic zniszczonych kamienic przy ul. Miłej 18 i Miłej 20. Raport, przygotowany przez dowodzącego niemieckimi siłami likwidującymi getto, Jürgena Stroopa dla Heinricha Himmlera, zawiera opis działań i dzienne meldunki, statystyki oraz 52 czarno-białe fotografie, które przez lata kształtowały pamięć wizualną o powstaniu, stając się również świadectwem zbrodni. Przeciwstawione raportowi obiekty: zniszczone naczynia, potłuczone talerze, elementy sprzętów czy domowych urządzeń, przedmioty życia religijnego (kubek do obmywania rąk), guziki, łyżki, fragmenty dziecięcego wózka stają się transferem pamięci o dawnych mieszkańcach getta. Z wydobytych ponad dwóch tysięcy rzeczy na wystawie pokazujemy ponad trzydzieści grup obiektów, które przeszły już proces zachowawczy, konserwatorski.  

- Niemcy ponoszą odpowiedzialność za zniszczenie Polski i śmierć prawie 6 mln jej obywateli, w tym 3 mln polskich Żydów w czasie II wojny światowej. Pamięć o niemieckich zbrodniach popełnionych na terenie naszego kraju na polskich obywatelach to nie tylko obowiązek, ale element naszej tożsamości. Powstanie w Getcie, podobnie jak rok później Powstanie Warszawskie, było rozpaczliwą, heroiczną walką mieszkańców okupowanego miasta o godność, człowieczeństwo i wolność. Przypominamy tę bolesną historię nie tylko by oddać hołd niewinnie zamordowanym, ale również jako przestrogę przed skutkami narodowej nienawiści i przed okrucieństwem wojny. Polska prowadzi szereg działań upamiętniających ofiary Holocaustu, m. in. tworzy i finansuje muzea oraz inne instytucje, dbające o dziedzictwo wielokulturowego narodu polskiego, wśród nich nowopowstające Muzeum Getta Warszawskiego, pomniki oraz inne liczne formy kultywowania pamięci o ofiarach niemieckiego ludobójstwa. Dbamy o prawdę i sprzeciwiamy się fałszowaniu historii. Dziękuję obydwu współorganizatorom za tę interesującą wystawę, która w symboliczny sposób łączy tragiczną wojenną historię warszawskiego getta z teraźniejszością – podkreśla dr Jarosław Sellin, Wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

- Przez lata pamięć o Powstaniu w Getcie Warszawskim kształtowana była przez głosy, wspomnienia i zapiski tych, którzy przeżyli – bojowców i bojowniczek, świadków po obu stronach muru, a także przez kolejne generacje historyków i historyczek. Nie ulega przy tym wątpliwości, że dominującym wizualnym przekazem pozostawał zapis sprawców – m.in. zdjęcia z Raportu Jürgena Stroopa. Dzięki współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej obiekt ten stanie się w niedługiej przyszłości najważniejszym eksponatem na wystawie stałej Muzeum Getta Warszawskiego – mówi Albert Stankowski Dyrektor MGW. - Muzeum, którym mam zaszczyt kierować, powołane w 2018 r. z inicjatywy Premiera Piotra Glińskiego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, odtworzy historię powstania, trwania i tragicznej zagłady warszawskiego getta – największego więzienia dla Żydów w okupowanej Europie. Na wystawie stałej opowiemy o codziennej walce o życie, tożsamości i zasadach religijnych w dzielnicy zamkniętej, o oporze cywilnym i zbrojnym przeciwko niemieckim nazistowskim oprawcom, o relacjach więźniów getta ze światem poza murem. Na tle historii getta w stolicy Muzeum opowie także historię innych gett na terenie okupowanej przez Niemców Polski.

Współczesnym odniesieniem do sprawozdania Stroopa są rysunki wybitnej polskiej artystki Zofii Lipeckiej, powstałe na podstawie zdjęć z raportu i fotografie architektoniczne Marcina Czechowicza. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość łączą głos Zofii Majewskiej – córki Henryka i Racheli Kroszczorów, której dzieciństwo i młodość związane były ze Szpitalem Bersohnów  i Baumanów – przyszłą siedzibą Muzeum Getta Warszawskiego.

- Wystawa w Kordegardzie jest jednym z początkowych wydarzeń obchodów 80. rocznicy Powstania w Getcie, koordynowanych przez naszego partnera organizacyjnego, przy wsparciu Komitetu Honorowego, złożonego z przedstawicieli władz oraz instytucji kultury. Wśród ponad 170 międzynarodowych wydarzeń zaplanowanych na przestrzeni całego roku znajdują się m.in. wystawy, koncerty, przedstawienia teatralne, sesje naukowe i edukacyjne, warsztaty, webinaria i dyskusje. W Narodowym Centrum Kultury pamiętamy o tej tragicznej rocznicy i bez wahania zaangażowaliśmy się w wystawę, która przywołuje wojenne losy mieszkańców Warszawy pochodzenia żydowskiego, ich dramatyczne życie w getcie i niespełna trzy tygodnie heroicznej walki, będącej aktem sprzeciwu wobec niemieckiego terroru, masowych wywózek do komór gazowych Treblinki oraz likwidacji getta. Nie możemy być obojętni wobec niemieckiego ludobójstwa. Naszą powinnością jest przekazywanie pamięci o zbrodniarzach i ich niewinnych ofiarach – komentuje prof. Rafał Wiśniewski, dyrektor Narodowego Centrum Kultury.

Drugą, plenerową część ekspozycji, która pojawi się przed galerią Kordegarda na Krakowskim Przedmieściu 15/17 w poniedziałek, 3 kwietnia, stanowią plakaty z infografikami Kuby Mazurkiewicza. Opowiadają one o otoczeniu murem całej dzielnicy i utworzeniu getta, o tym, co w nim się działo w latach 1940 – 43. Liczby i lakoniczne informacje na plakatach unaoczniają tragedię jego mieszkańców. Pojawia się też dramatyczny cytat z pożegnalnego listu Szmula Zygielbojma, napisanego przed samobójczą śmiercią w Londynie, w maju 1943. Na plakatach zostały umieszczone kody QR, które odsyłają do bardziej szczegółowych informacji na stronie internetowej Muzeum Getta Warszawskiego.

Żydowska dzielnica otoczona murem, powstanie zbrojne i likwidacja getta

Powstanie w Getcie Warszawskim to największe wystąpienie zbrojne ludności żydowskiej podczas II wojny światowej. Wybuchło w Warszawie — okupowanym mieście, w którym za jakąkolwiek pomoc Żydom groziła śmierć.

W getcie, utworzonym w listopadzie 1940 r. na obszarze około trzech kilometrów kwadratowych, pod koniec 1940 r. przebywało ok. 395 tysięcy Żydów, a szczytowym momencie - w marcu 1941 r. – nawet 460 tysięcy osób. Ludność getta dziesiątkowały masowe deportacje do niemieckich nazistowskich obozów zagłady (tylko podczas Grossaktion w ramach „Akcji Reinchardt” z getta do obozu w Treblince wywieziono ok. 260 tys. osób) i obozów pracy (ok. 11 tys. osób), rozstrzeliwania na miejscu oraz choroby i głód (90 tys. osób). W momencie rozpoczęcia powstania w getcie przebywało ok. 56 tys. Żydów.

Powstanie zaczęło się świtem 19 kwietnia 1943 r., gdy Niemcy przystąpili do likwidacji getta. Skoncentrowali znaczne siły, szacowane na ok. 2 tys. żołnierzy, oraz uzbrojenie, choć zakładali, że akcja potrwa najwyżej trzy dni. Przeciwko dobrze uzbrojonym oddziałom okupanta niemieckiego stanęli bojownicy Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB), utworzonej w 1942 r., i Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), działającego od 1940 r., dysponujący bardzo skromnym uzbrojeniem oraz przeszkolona ludność cywilna. Nie znamy dokładnej liczby bojowników. Szacuje się, że było to około 1000 osób. Mimo śladowych ilości broni i przeważających sił wroga bohatersko walczyli około miesiąca.

Atak z zaskoczenia 19 kwietnia spowodował, że Niemcy musieli wycofać się z terenu getta. Powrócili tego samego dnia, pod dowództwem SS-Gruppenführera Jürgena Stroopa. Walki w getcie toczyły się przez kolejne dni. Bojowcy atakowali Niemców z ukrycia, używając granatów i obrzucając ich koktajlami Mołotowa. Największa bitwa powstania została stoczona w dniach 19 - 22 kwietnia na nieistniejącym już dziś Placu Muranowskim. Z czasem Niemcy rozproszyli ataki, przede wszystkim niszczyli gniazda oporu i kryjówki powstańców oraz systematyczne podpalali budynki. Po niespełna trzech tygodniach walki zaczęły ustawać.

W trakcie powstania polskie podziemie podejmowało akcje dywersyjne w celu odwrócenia uwagi Niemców oraz próby dostarczenia do getta – na miarę posiadanych możliwości – amunicji i aprowizacji. Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i Premier Rządu na Uchodźctwie, gen. Władysław Sikorski przez radio BBC zaapelował do rodaków w kraju o pomoc dla Żydów. Jego przemówienie zostało wydrukowane przez Radę Pomocy Żydom w nakładzie 25 tys. egz. i w maju rozlepiane było na murach oraz kolportowane wśród ludności poza gettem.

8 maja 1943 r. zginął Mordechaj Anielewicz, przywódca Powstania. W otoczonym przez hitlerowców bunkrze przy ul. Miłej 18, nazwanym później Warszawską Masadą, razem z nim samobójstwo popełniło 120 bojowców. Według Niemców Powstanie zakończyło się 16 maja – wówczas, po kilku nieudanych próbach, wysadzono Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Do zbrojnych potyczek dochodziło jeszcze w następnych tygodniach.

Po zlikwidowaniu punktów oporu Niemcy większość zabudowy getta wysadzili w powietrze lub spalili, a cały teren zrównali z ziemią. Pacyfikacją Powstania i akcją zniszczenia dzielnicy żydowskiej dowodził hitlerowski generał SS Jürgen Stroop, którego raport, prezentowany na wystawie, jest świadectwem bestialskiej zbrodni.

W trakcie i po zakończeniu Powstania Niemcy zamordowali na terenie Getta 7 tysięcy Żydów, a kolejne niemal 7 tysięcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince. W trakcie walk zginęło około 6 tysięcy Żydów. Prawie 36 tysięcy pozostałych przy życiu mieszkańców getta trafiło do obozów pracy i niemieckich nazistowskich obozów zagłady na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Nielicznym udało się przeżyć. Łączną liczbę ofiar Getta Warszawskiego w latach 1940 - 1943 szacuje się na ok. 400 tys. osób.

Oprowadzania i spotkanie wokół wystawy:

14 kwietnia, między godziną 17:00 a 18:00 (dwie tury po 30 min) oprowadzanie poprowadzi Hanna Wróblewska, kuratorka wystawy i wicedyrektorka Muzeum Getta Warszawskiego;

19 kwietnia,  w rocznicę wybuchu Powstania, między godziną 11:00 a 19:00 oprowadzanie poprowadzi Agnieszka Bebłowska Bednarkiewicz, koordynatorka wystawy z Narodowego Centrum Kultury;

21 kwietnia, między godziną 17:00 a 18:00 (dwie tury po 30 min) oprowadzanie poprowadzi Tomasz Stempowski, zastępca naczelnika Wydziału Zasobów Cyfrowych w Archiwum IPN

28 kwietnia, między godziną 17:00 a 18:00 (dwie tury po 30 min) spotkanie poprowadzi przedstawiciel z Europejskiego Instytutu Kultury

Organizatorami wystawy są Muzeum Getta Warszawskiego oraz Narodowe Centrum Kultury.

Kuratorzy: dr Jacek Konik, Hanna Wróblewska,

Konsultacja naukowa: dr Martyna Grądzka-Rejak

Artyści: Marcin Czechowicz, Zofia Lipecka, Kuba Mazurkiewicz

Ze specjalnym udziałem: Zofii Majewskiej

Projekt ekspozycji: Maciej Siuda

Identyfikacja wizualna: Kuba Mazurkiewicz

Koordynacja ze strony NCK: Agnieszka Bebłowska Bednarkiewicz

Współpraca: Svetlana Gutkina, Aleksandra Wydro, Aleksandra Jankowska,

Partnerzy wystawy: IPN, Europejski Instytut Kultury

Podziękowania dla: Jolanty Pełki (EIK), Marzeny Kruk, Grzegorza Trzyny, Anny Włodarczyk-Sętorek (IPN), Marii Makarovej, dr Wiesławy Młynarczyk, prof. Anny I. Zalewskiej (MGW), dr. Tomasza Makowskiego, Katarzyny Ostendy (BN), Ewy Kantor-Majewskiej

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania „80. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim”