Nie jest znana dokładna lista artystów należących do Referatu Graficznego BIP KG AK, działającego od grudnia 1943 r., wiadomo natomiast, że kierował nim Mieczysław Jurgielewicz, używający pseudonimów Narbutt i prof. Henryk, zaś funkcje jego zastępców sprawowali: scenograf Kazimierz Pręczkowski, ps. Wagner, i grafik Stanisław Tomaszewski, ps. Miedza, który stworzył dużą liczbę plakatów podczas Powstania Warszawskiego.  

Na wystawie przywołujemy prace kilku twórców, na których Powstanie odcisnęło swoje piętno. Są one dokumentem – zapisem chwili. W galerii NCK można zobaczyć m. in. plakaty Mieczysława Jurgielewicza i Edmunda Burkego, Stanisława Tomaszewskiego, Henryka Chmielewskiego, prace graficzne i rysunkowe Jurgielewicza, Tomaszewskiego oraz Aleksandra Sołtana, Ludwika Gardockiego i Jana Marcina Szancera. Ekspozycję tworzą również zdjęcia z Muzeum Powstania Warszawskiego, ukazujące plakaty na powstańczych ulicach. Materiałom graficznym i fotografiom towarzyszy wideo, stanowiące zapis fragmentów wspomnień Marcina Szancera pt. „Curriculum vitae” w interpretacji aktora Piotra Tworka. Szancer, który wraz z żoną Zofią pracował dla Referatu Graficznego, zrelacjonował pracę w BIP podczas Powstania, opisując jednocześnie jego przebieg. Wspomnienia artysty potwierdzają, że był także wnikliwym i wrażliwym obserwatorem ludzkich postaw.

Część prac to oryginały pozyskane z Muzeum Niepodległości i Muzeum Warszawy, inne to reprinty. W sumie prezentujemy 36 obiektów i realizację wideo. Dwie prace: plakat z 1944 roku „Do broni w szeregach AK” M. Jurgielewicza i E.  Burkego oraz „Kapitulacja II” A. Sołtana są dostępne dla osób słabowidzących w postaci audiodeskrypcji. „Zebrane w galerii Kordegarda prace - mimo ich charakteru propagandowego, użytkowego czy też gorącej dokumentacji z pola walki - zaskakują wysoką rangą artystyczną. Jest to sztuka uboga w obiekty, ale bogata w formę i jakość” – komentuje kuratorka wystawy Agnieszka Bebłowska Bednarkiewicz.

Ekspozycji towarzyszyć będą zajęcia edukacyjne z Zuzanną Koftą i Jakubem Snochowskim. Warsztaty będą odbywać się niedaleko Kordegardy, w Galerii Okno na Kulturę przy Krakowskim Przedmieściu 17 w Warszawie, obowiązują na nie zapisy (szczegóły na końcu tego tekstu). Artystka wizualna i edukatorka poprowadzi warsztaty odwołujące się do historii Wiktorii Goryńskiej ps. Leti – jednej z członkiń Referatu Graficznego, która po Powstaniu została wywieziona do obozu w Ravensbrück, gdzie zginęła w 1945 r. Jej prace nie przetrwały wojny. Bazując na przedwojennej twórczości autorki, własnej wiedzy i wyobraźni uczestnicy postarają się spojrzeć na Powstanie jej oczami. Warsztaty odbędą się 5 i 6 sierpnia, w godz. 10.00 – 12.00 w Galerii Okno na Kulturę. Z kolei w dniach 7 i 8 sierpnia zapraszamy na zajęcia z improwizacji – warsztaty performatywne opierające się na wspomnieniach Jana Marcina Szancera, które poprowadzi Jakub Snochowski - aktor i pedagog teatru.

W ramach finisażu wystawy, 4 września o godz. 19:00 planowane jest spotkanie z prof. Michałem Bilewiczem, autorem głośnej książki „Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości””, podczas którego nawiążemy do dwóch dramatycznych rocznic: Powstania Warszawskiego oraz wybuchu II wojny światowej. Jak społeczeństwo przeżyło traumę wojny? Czy trauma ulega zatarciu? Jaki jest jej wpływ na dalsze losy narodu? To niektóre z pytań, które chcemy postawić uczonemu. Spotkanie poprowadzi kuratorka ekspozycji.

Do wystawy w formie materiału do pobrania, ale również druku rozdawanego w galerii – przygotowaliśmy spacerownik pt. „Krakowskie Przedmieście – epizody powstańcze”, opisujący kilka miejsc wzdłuż Traktu Królewskiego, w których toczyły się powstańcze walki. Spacerownik, prowadzący od kolumny Zygmunta do Pałacu Staszica, zapozna zwiedzających z wojenną historią tego fragmentu Krakowskiego Przedmieścia. Na wspólny spacer powstańczymi śladami zapraszamy 2 sierpnia o godz. 17.00. Miejsce zbiórki dla spaceru jest pod Kordegardą, Galerią Narodowego Centrum Kultury, Krakowskie Przedmieście 15, spacer potrwa około 1,5 godziny.

Kontekst historyczny

Rozporządzeniem Hansa Franka Generalnego Guberatora w 1940 r. w Polsce zakazano działalności kulturalnej. Dopuszczalne były wyłącznie działania propagandowe i służące prymitywnej zabawie i rozrywce. Wszelkie przejawy polskości były zabronione i karane - więzieniem, brutalnymi przesłuchaniami, deportacją do niemieckich nazistowskich obozów zagłady, a nawet śmiercią. Życie artystyczne zeszło do podziemia. Artyści jednak starali się kontynuować swoją pracę, by przetrwać. Dla innych ołówek, kredka, pióro lub pędzel stały się formą walki. Skuteczną bronią w walce z okupantem okazała się satyra uprawiana w różnej formie. Pisemka satyryczne opatrzone żartami, rysunkami, karykaturami tworzono ręcznie, powielano i drukowano, ryto w drzewie i trawiono w cynku. Powstawały publikacje konspiracyjne, które Niemcy gorliwie tropili i dekonspirowali surowo karząc osoby zaangażowane w ich tworzenie i druk.

W 1940 r. w ramach struktur Państwa Podziemnego utworzono Biuro Informacji i Propagandy (BIP) jako VI oddział sztabu Związku Walki Zbrojnej. W ramach tej konspiracyjnej organizacji oraz Departamentu Informacji Delegatury Rządu na Kraj (DI) prowadzono walkę wykorzystując talenty polskich artystów, w szczególności twórczość plastyczną, która miała za zadanie demaskowanie propagandy niemieckich okupantów, mobilizowanie do samoobrony i podejmowania działań dywersyjnych oraz podnoszenie morale społeczeństwa.

W komórce o nazwie Sztuka pracowali plastycy, aktorzy, literaci, publicyści. Szczególną rolę pełniły prasa i plakaty. W grudniu 1943 r. władze podziemne powołały specjalny Referat Graficzny w ramach Grupy Propagandy Kultury Biura Informacji i Propagandy (BIP) komendy Głównej Armii Krajowej (utworzonej z przekształcenia ZWZ).

BIP wydawał liczne pisma, ulotki i broszury, tworzono winiety, tytuły, ilustracje, mobilizujące do samoobrony, oporu i dywersji. Informacje ze świata czerpano z nasłuchów radiowych, przy ich opracowywaniu ważne były umiejętności plastyczne. Wszystkie podziemne druki były rozchwytywane. Z BIP współpracowało szereg artystów dokumentujących hitlerowski terror i życie okupacyjne. Referat miał za zadanie opracowanie graficzne plakatów, odezw i haseł na okres powstania. W skład zespołu wchodzili absolwenci i studenci warszawskiej ASP. Plastycy opracowywali projekty scenograficzne dla działających w czasie Powstania teatrów żołnierskich oraz wystrój gospód żołnierskich i świetlic Służby Pomocy Żołnierzowi, m.in. w PKO, na Poczcie Głównej, czy w Adrii.

Oddział Referatu w Śródmieściu zmieniał kwaterę z uwagi na bombardowania. Był punktem dyspozycyjnym dla wszystkich spraw związanych z plastyką – plakatów, wywieszek, dekoracji i napisów. Były one dekorowane ozdobnymi winietami: dla „Biuletynu Informacyjnego” - zaprojektowaną przez „Miedzę” Tomaszewskiego, a dla „Demokraty” - przez Henryka Chmielewskiego. Każda walcząca dzielnica wydawała swoje pisma, które ilustrowali artyści. Plakaty rozlepiali harcerze na murach miasta. „Każdy pocisk jeden Niemiec” autorstwa H. Chmielewskiego nawoływał do oszczędzania amunicji, inne wzywały do walki, podtrzymywały morale, informowały, namawiały do działań – np. „Walcząc z ogniem bronisz Warszawy”. Wstrząsające ekspresyjne prace Stanisława Tomaszewskiego pokazują uliczne  egzekucje i łapanki, a cykle Marii Hiszpańskiej czy Aleksandra Sołtana poświęcone zburzonej Warszawie, przemycano na Zachód jako świadectwo niemieckich zbrodni. Jak pisze w swoim eseju Bożena Pysiewicz: „Większość plakatów z czasu powstania charakteryzuje uproszczona forma i ograniczenie kolorystyki do czerni, szarości i czerwieni oraz wyraźne, duże liternictwo. Kontrast dobra i zła oraz jednoznaczny sposób ukazania okupanta to kolejny motyw. […] na wybranych plakatach możemy dostrzec specyficzny warszawski humor oraz posługiwanie się zrozumiałymi tylko dla Polaków symbolami i skojarzeniami. […] Plakaty były dostępną i zrozumiałą formą komunikacji. […] Proste środki artystyczne i hasła na tych drukach były i są dla wielu osób bardzo poruszające”.

Na początku sierpnia 1944 r. zorganizowano polową pocztę powstańczą, prowadzoną przez harcerzy – konkurs na znaczek wygrał projekt Stanisława Tomaszewskiego i Mariana Sigmunda, przedstawiający trzech powstańców szykujących się do strzału na tle Prudentialu, Kolumny Zygmunta i Starówki. Znaczki wykonano z wielką starannością, miały pięć kolorów dla każdej z dzielnic powstańczej Warszawy. Większość prac spłonęła. Przetrwała m.in. teka warszawska Aleksandra Sołtana, którą autor ukrył w piwnicy. Stanisław Tomaszewski ps. Miedza (także: Malarz, Bartoszek, Wiśniewski) stworzył dużą liczbę plakatów podczas Powstania Warszawskiego. W 1986 r. odtworzył zaginione w czasie wojny projekty zarówno własne, jak i kolegów, często opierając się na fotografiach z tamtego okresu. Zbiór jego oryginalnych prac i późniejszych replik znajduje się w Muzeum Plakatu w Wilanowie.

Jedyna publikacja, w której podjęto się szerokiego opisu życia artystycznego i wojennych losów twórców, to „Polska sztuka walcząca 1939-45” Janiny Jaworskiej z 1977 r.

Śmierć, zniszczenia  i pożary stanowiły przyczynę zatarcia śladów artystycznej działalności kobiet artystek, uczestniczących w działaniach Referatu Graficznego. Brak na ten temat wspomnień, opowieści.

Kordegarda Galeria Narodowego Centrum Kultury: Referat Graficzny
Czas trwania: 31 lipca – 08 września 2024
Kurator: Agnieszka Bebłowska Bednarkiewicz
Oprowadzania kuratorskie: 2, 9, 30 sierpnia oraz 6 września od godziny 16.00-19.00.
Organizatorzy: Narodowe Centrum Kultury, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego