Marian Gorzkowski, sekretarz Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, a zarazem archiwista i powiernik Jana Matejki szacował, że artysta stworzył ok. sześciu tysięcy szkiców. Szkicownik towarzyszył mu zawsze. Część prac uległa rozproszeniu i zaginęła, zaś inne, umieszczone w albumach, są trudne do eksponowania. Dotychczas tylko dwukrotnie: w 1938 i 1993 roku prezentowano prace z Gabinetu Rycin i Rysunków Muzeum Narodowego w Warszawie w tak szerokim wyborze. Prezentowany w galerii Kordegarda zbiór rysunków Matejki odkrywa nieznane oblicze twórcy operującego szybką, śmiałą, nowoczesną kreską. Niektóre z prezentowanych szkiców wydają się być bardziej ekspresyjne niż finalne realizacje na płótnach. W wielu przypadkach można śledzić zmiany kompozycyjne wprowadzane na wczesnym etapie szkiców i kolejne modyfikacje w realizacjach olejnych. Niepokój formy w szkicu jest szczególnie interesujący. Ujawnia się tu temperament, zdecydowanie i odwaga artysty.

- Jan Matejko był przedstawicielem szkoły historyzmu w sztuce i wybitnym analitykiem polskiej historii. Wybierał tematy najważniejsze – przełomowe momenty w polskiej historii. […] Poruszał tematy m.in. zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem, hołdu pruskiego czy hołdu carów Szujskich. Jan Matejko był bardzo świadomy polskiej historii, przedstawiał ją tak ekspresyjnie, że nasza współczesna świadomość historyczna filtrowana jest przez jego obrazy. […] Jan Matejko żył swoją twórczością i tym, co chciał pokazać. Zdecydowanie był artystą spełnionym. Bardzo wiele mu zawdzięczamy. Dobrze, że ten wybitny polski malarz jest obecny w naszej codzienności – podkreśla prof. Piotr Gliński, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Jan Matejko to artysta wyrastający z ducha romantyzmu, wychowany na wielkiej romantycznej literaturze (Mickiewicz, Słowacki) i malarstwie (Delacroix), najwybitniejszy przedstawiciel nurtu historyzmu w malarstwie polskim, historiozof. W przeciwieństwie do malarzy dziewiętnastowiecznych popisujących się biegłością warsztatową, ale nie wykraczających poza ramy konwencji, artysta dokonywał własnej analizy i interpretacji podejmowanych tematów. Wprowadzał postacie z innych epok, mieszał wątki, przeprowadzając w sztuce specyficzny, narodowy „rachunek sumienia”. W sposób niemal archeologiczny podchodził do malarskich rekonstrukcji. Odtwarzał detale, kostiumy, elementy architektoniczne i meblarskie, ale głównie zajmowała go historia dziejów pojmowana fatalistycznie
w kontekście rozbiorów.

Część jego obrazów to manifesty polityczne. Hołd Carów Szujskich to temat szczególnie przez Matejkę lubiany, który artysta podjął dwukrotnie - po raz pierwszy, gdy miał 15 lat i po raz kolejny w późnym okresie życia. Prezentowany na wystawie szkic jest rewersem obrazu z lat młodzieńczych i być może powstał już po jego namalowaniu. Scena przedstawia hołd składany przez jeńców moskiewskich Zygmuntowi III w Sali senatorskiej Zamku Królewskiego w Warszawie po zdobyciu Smoleńska w 1611 roku i wzięciu do niewoli zdetronizowanego cara Wasyla IV Szujskiego. Matejko wykorzystał materiały ikonograficzne dotyczące tego tematu – obraz Smuglewicza oraz rycinę J.G.A. Frenzla z przedstawianiem gotyckiej architektury. Do obrazu pozowali bracia artysty.  Unia lubelska, malowana jako odpowiedź na brutalne popowstaniowe represje na Litwie, jest protestem Matejki przeciw uznaniu ziem litewskich za rdzennie rosyjskie. Bitwa pod Grunwaldem i Hołd pruski to reakcja na nasilającą się w zaborze pruskim germanizację.

Część prac Matejki ma charakter oskarżycielski, co nierzadko wywoływało poruszenie opinii publicznej. Wśród prezentowanych na wystawie kompozycji szczególnie przyciąga uwagę aż osiem rysunków do obrazu Rejtan. Upadek Polski. Widać jak artysta zmagał się z formą, zmieniał gesty, układy, przesuwał masy kompozycyjne.

- Matejko to jeden z najwybitniejszych artystów w dziejach Polski – jego twórczość, ale także działalność publiczna i patriotyczna sprawiły, że na stałe zapisał się w historii polskiej kultury. Wystawą w Kordegardzie Narodowe Centrum Kultury dołącza do grona instytucji czynnie świętujących
i upamiętniających patrona roku. W roku Matejkowskich rocznic, po 20. latach od poprzedniej prezentacji w Muzeum Narodowym w Warszawie przypominamy w Kordegardzie rysunki Mistrza w tak szerokim, autorskim zestawieniu – konkluduje prof. Rafał Wiśniewski, dyrektor Narodowego Centrum Kultury.