Forum Kraków jest platformą dyskusji o sektorze animacji kultury w środowisku menadżerów i animatorów kultury zaangażowanych w debatę na temat lokalnych i regionalnych polityk kultury: kreowanych przez samorządy i państwo. To sieć osób, działających w instytucjach animacji kultury - publicznych, pozarządowych i prywatnych. Punktem wyjścia i początkiem sieci w 2009 roku był Kongres Kultury Polskiej w Krakowie. Na pierwsze spotkanie Forum Kraków Jacek Gralczyk z CAL zapraszał następująco: "Kongres, Kongres… i po Kongresie!¹ Spotkanie ludzi kultury zakończyło się w sposób niejednoznaczny. Duma, nadzieja, niedosyt, wreszcie rozczarowanie… Jak na jedno wydarzenie paleta racji i emocji naprawdę szeroka. Niezależnie jednak od jego indywidualnej oceny, Kongres ujawnił potrzebę dyskusji o wielu środowiskowych problemach, a jednocześnie uwolnił energię do podejmowania nowych inicjatyw. Chcemy wykorzystać ducha kongresowego dialogu i jeszcze przed zakończeniem podsumowujących prac przedstawić racje animatorów kultury. Zaplanowaliśmy spotkanie, które ma otworzyć dyskusję środowiska i doprowadzić do tego, aby zmiany, które wydają się nieuchronne, nie były dokonywane w oderwaniu od naszych doświadczeń”.

Pierwsze spotkanie dotyczyło domu kultury: według jakiego modelu (modeli) powinien on działać, jaką misję miałby pełnić w diametralnie odmiennych warunkach, niż do jakich został zaprojektowany kilkadziesiąt lat temu. Dwa lata prac, kilkanaście spotkań² wyprowadziły tę debatę na szersze pole zarządzania lokalnymi i regionalnymi politykami kultury, gdzie dom kultury, wciąż, jak w soczewce, skupia problemy i wyzwania związane z rozwojem sektora animacji kultury ale też partycypacji lokalnej społeczności w zarządzaniu kulturą. Zainicjowana wtedy platforma debaty i dyskusji przekształciła się w 2011 roku w stałe zrzeszenie, którego istotnym celem stało się wspólne działanie oraz współpraca z innymi aktorami zmiany odpowiedzialnymi za „zaniedbany i niedofinansowany system kultury lokalnej³”. Choć należy zauważyć, że z innej strony można go opisać jako prężny i żywotny, zmieniający się wraz z rozwojem siły lokalnych społeczności i samorządów.

Forum Kraków jest wspólną inicjatywą Małopolskiego Instytutu Kultury – instytucji kultury Województwa Małopolskiego oraz Stowarzyszenia Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej. MIK będąc następcą Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Krakowie za ważną część swojej misji uznaje zawiązywanie efektywnych partnerstw na rzecz rozwoju kultury lokalnej (co kiedyś, przed 1989 rokiem miało charakter „nadzoru” nad lokalnymi domami kultury). CAL wspiera działania związane rozwojem lokalnych społeczności tworząc m. in. sieć centrów aktywności lokalnej: instytucji kultury, ośrodków pomocy społecznych, organizacji pozarządowych działających w obszarze animacji społeczno-kulturowej w oparciu o partycypacyjne metody zarządzania. Obecnie do zrzeszenia Forum Kraków należy kilkadziesiąt osób reprezentujących różnorodne instytucje i organizacje z całego kraju.

Forum Kraków jako sieć współpracy porządkują zatem następujące wątki:

• Animacja jako drugi równoważny działaniom twórczym obszar kreowania kultury;
• Społeczności lokalne jako samorządne mikrospołeczeństwa, których „siła” wynika ze współpracy i umiejętności rozwoju własnego potencjału;
• Dom kultury jako przykład lokalnej instytucji kultury (rozumianej socjologicznie, nie prawnie), która szuka własnej istotności (misji i programu) dla lokalnej społeczności;
• Samorządowe polityki kultury oraz zarządzanie sektorem kultury jako system działań strategicznych oraz „codziennych” form zarządzania usługami publicznymi w obszarze kultury;
• Regionalne „ramy odniesienia” dla rozwoju kultury w społecznościach lokalnych (zarządzanie rozwojem regionu, sieciowanie i partnerstwa regionalne, wsparcie dla lokalnych aktorów zmiany w sektorze kultury)
• Krajowe „ramy odniesienia” dla rozwoju kultury w społecznościach lokalnych (prawo kultury, strategie i programy rozwoju, inicjowanie i wdrażanie nowych rozwiązań systemowych).

Forum Kraków nie jest zatem „branżowym” zrzeszeniem dyrektorów domów kultury ani tym bardziej związkiem zawodowym animatorów kultury. Chce być raczej maksymalnie otwartą platformą współpracy osób i instytucji (działających na poziomie ogólnopolskim, regionalnym i lokalnym), wspierającą rozwój animacji kultury jako istotnej przestrzeni działań aktywnych, obywatelskich społeczności lokalnych. Wyzwaniem, ale i założeniem współpracy w ramach Forum jest kooperacja jak najszerszego grona aktorów animacji kultury oraz partycypacyjne, proobywatelskie formy debaty, nie wyłączające z niej najistotniejszego podmiotu, jakim są społeczności lokalne (stały topos „potrzeb”). Ponieważ Forum Kraków tworzą osoby zarządzające instytucjami i organizacjami kultury istotny jest aspekt zarządzania oraz modelowania działalności, tak aby realnie to partnerstwo z interesariuszami tworzyć: z samorządami, z partnerami społecznymi, z innymi instytucjami i organizacjami, itp. Opisana tu swoista „gloryfikacja” aktywnych i obywatelskich społeczności wynika z umiejscowienia lokalnych instytucji animacji kultury: rzadziej mają one związek branżowymi scenami kulturalnymi i artystycznymi, o wiele częściej ich misją jest służyć społecznościom – w tworzeniu własnych scen, których „kulturalność” nie zawsze jest widoczna na pierwszy rzut oka.

Sektor animacji kultury
Działalność w zakresie animacji kultury można zdefiniować jako zespół działań realizowanych:

• w obszarze (sektorze) kultury;
• w powiązaniu z rozwojem aktywności społecznej i obywatelskiej;
• których celem jest rozwój kapitału społecznego i kulturowego;
• w dużej części finansowanych w ramach domeny publicznej i społeczno-obywatelskiej.

Animacja kultury odbywa się w ścisłej relacji i powiązaniu z twórczością kulturalno-artystyczną. Twórcy (profesjonalni i nieprofesjonalni, choć dzisiaj ten podział nie ma już znaczenia) oraz animatorzy (w ramach publicznych instytucji kultury, niezależni lub związani z organizacjami pozarządowymi oraz przedsiębiorcy w sektorze kultury) wspólnie kreują obiegi kultury (sceny kulturalne). W skrócie można współpracę artystów i animatorów opisać następująco: pierwsi tworzą dzieła, drudzy je uspołeczniają. Działają oni bądź we własnych niszach, bądź starają się łączyć sceny. To codzienna działalność o różnorodnym charakterze wytwarzająca przestrzenie uczestnictwa kulturze - dynamiczne i statyczne, efemeryczne lub ustabilizowane, płatne i nieodpłatne, offline i online, skierowane do turystów, mainstreamu, grup wykluczonych, finezyjnych lub snobistycznych. Mamy zatem do czynienia z bardzo dynamiczną i wielowymiarową ofertą uczestnictwa w kulturze wytwarzaną na rynku, w instytucjach kultury, wewnątrz samoorganizujących się społeczności. W tym najszerszym znaczeniu – promowanym w ramach Forum Kraków – animacja kultury jest zatem procesem „przetwarzania społecznego” dzieł artystycznych, tradycji, zasobów dziedzictwa kulturowego, współczesnych produktów kulturalnych, artefaktów, itp., który kreuje żywą przestrzeń uczestnictwa w kulturze. Inicjowanie tego typu procesów jest istotne w kontekście edukacji kulturalnej, nabywania kompetencji społecznych i kulturowych, co można też nazwać budowaniem kapitału społecznego i kulturowego. Co istotne, animacja buduje mosty pomiędzy „stronami” tworząc system wymiany treści kulturowych i możliwość prawdziwej komunikacji w obrębie zaangażowanych stron.

Tak zarysowana (w pełni robocza) definicja animacji kultury opiera się o zróżnicowanie „systemu kultury” na dwa procesy: artystyczny/kreacyjny oraz społeczny/animacyjny. Oba są jak najmocniej powiązane i trudne do oddzielenia, ale podział ten obrazuje istotną kwestię: tak jak „sztuki piękne” wymagają zintegrowanego systemu wsparcia, finansowania, szkolnictwa, promocji, tak i animacja kultury nie jest wyłącznie domeną aktywności lokalnych liderów – aktywistów społecznych, ale ważnym zadaniem w ramach sektora kultury wymagającym systemowego podejścia. Stąd ważny cel Forum Kraków: integracja i promocja sektora animacji kultury z włączaną weń edukacją kulturalną, edukacją nieformalną, itp. Dom kultury opiera się o ideę animacji tak jak muzeum o ideę kolekcji a biblioteka księgozbioru (czy współcześnie mediateki). Dom kultury jest zatem par excellence instytucją animacji kultury, ale bynajmniej nie jest na tym polu sam.

Samorządowe polityki kultury
Obok animacji kultury drugim wątkiem kluczowym definiującym obszar zainteresowań sieci Forum Kraków jest kwestia samorządowych polityk kultury w ich trzech głównych aspektach:

• tworzenia strategii i planów działań (kierunek rozwoju),
• zarządzania programem usług w sektorze kultury (jaka oferta uczestnictwa w kulturze, jakie wsparcie dla aktorów i podmiotów kultury, itp.),
• partycypacji społecznej w kreowaniu i zarządzaniu lokalnymi i regionalnymi politykami kultury.

Usamorządowienie sektora kultury obok wielu dobrych efektów przyniosło również atomizację środowisk kultury które utraciły dotychczasowe ponadlokalne więzi. Dodatkowym efektem było wdrażanie przez samorządy własnych zmian i pomysłów na sektor kultury. Dziś jest to przeciekawa, nie do końca rozpoznana mozaika polityk i działań. Forum Kraków chce z jednej strony na nowo odbudować współpracę pomiędzy tymi lokalnymi światami, a z drugiej pokazać efekty (dobre i nie) uwolnienia kultury od „centrali”. To w metropoliach i małych gminach powstają nowe, innowacyjne pomysły na animację i rozwój w oparciu o potencjał kultury.

Sieć w działaniu
Działania w ramach sieci rozwijają się w kilku kierunkach. Przede wszystkim kontynuowane są kwartalne spotkania realizowane w ramach nieformalnego cyklu, poświęconego modelom instytucji animacji w relacji do lokalnych polityk kultury. Każde spotkanie jest pomyślane jako porównanie dwóch (wiodących, odmiennych) przykładów wziętych z praktyki np. dwóch instytucji kultury. Wnioski z dyskusji (wraz z jej zapisem) są udostępniane na stronie Forum Kraków oraz stają się one zasobem (uzgodnionym stanowiskiem) dla działań sieci w zakresie współpracy z innymi aktorami zmiany w sektorze. W mijającym roku była to np. kwestia nowelizacji ustawy o organizowaniu działalności kulturalnej.⁴ Zajmowanie stanowisk, udział w debatach dotyczących rozwoju kultury w Polsce jest niezwykle istotny, bo przez bardzo długi czas animatorzy kultury nie tworzyli środowiska, którego warto byłoby o cokolwiek pytać (z dwóch względów: braku „reprezentantów” oraz atomizacji środowiska), co skutkowało marginalizacją problematyki animacji kultury w zarządzaniu rozwojem sektora kultury. Dziś dzięki wielu działaniom i inicjatywom, w tym Forum Kraków, to się zmieniło.⁵ Obok spotkań oraz opracowania stanowisk trzecim ważnym działaniem Forum Kraków jest współpraca z aktorami zmiany w sektorze animacji kultury, z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, z Narodowym Centrum Kultury, z innymi sieciami działającymi w obszarze kultury. Współpraca ma przede wszystkim charakter konsultacji planowych działań czy też oceny tych już zrealizowanych.

Wskazane wyżej działania nie są jedyne. Sieć tworzy żywy organizm kontaktów i relacji jej członków oraz bliskich partnerów. Na forum dyskusyjnym w Internecie, w ramach spotkań krakowskich rozwiązywane są konkretne problemy, zawiązywane są grupy zadaniowe, udzielane są rady i poddawane są pomysły. To drugie – mniej oficjalne – „życie w sieci” jest równie ważne i przynosi konkretne efekty dla członków sieci.

Rozwój Forum Kraków
Obecnie Forum Kraków planuje dalszy rozwój poprzez nawiązanie współpracy z istniejącymi sieciami działającymi regionalnie (subregionalnie) w obszarze animacji kultury. W wielu regionach takich inicjatyw nie ma, stąd idea tworzenia nowych regionalnych forów kultury – stowarzyszonych z Forum Kraków. Dwa zostały już zainicjowane i funkcjonują, odbyły się pierwsze spotkania, zawiązała się współpraca projektowa (na Mazowszu i w Zachodniopomorskim). Obecnie trwają rozmowy nad powołaniem kolejnych sieci i współpracy z już istniejącymi. W projektowanej strukturze ogólnopolskie Forum Kraków będzie przede wszystkim miejscem współpracy niezależnych regionalnych sieci, które wyrażą chęć współdziałania na poziomie ogólnopolskim – w myśl wspólnie przyjętej misji i programu działań. Forum Kraków, będzie grupować osoby zainteresowane współpracą w obiegu ogólnokrajowym, dołączą do jego prac osoby pełniące rolę koordynatorów regionalnych sieci, reprezentujące je na Forum Kraków. W ten sposób członkowie forum chcą dalej pogłębiać współpracę w sektorze animacji kultury, respektując i wykorzystując regiony jako obszary w których sieciowanie zachodzi zarówno na poziomie lokalnym jak i (rzadziej) na poziomie ponadlokalnym i regionalnym.

Sieć Forum Kraków:

1. Forum Kraków (ogólnopolskie), którego uczestnicy:

• reprezentują stowarzyszone regionalne fora kultury
• są członkami Forum Kraków

2. Regionalne fora kultury działające jako niezależne podmioty stowarzyszone w ramach sieci Forum Kraków

Tak pomyślana forma współpracy (sieć sieci) ma związek z unikaniem tworzenia hierarchicznych organizacji, narzucaniem rozwiązań prawno-administracyjnych (sieci mogą funkcjonować w sposób nieformalny, jako konsorcja, zrzeszenia, czy też stowarzyszenia) oraz zapewnieniem otwartości na nowych partnerów (samorządy, organizacje pozarządowe, firmy sektora kultury, instytucje edukacji związane z animacją kultury, itp.). Regiony mają w tym względzie bardzo różne potrzeby (jak i doświadczenia), dlatego same mogą wybrać preferowane sposoby współpracy wewnątrz regionu jak i w stosunkach z Forum Kraków.

Sieci – takie jak Forum Kraków – są otwarte na innowacje, choć koncentrują się na wybranym aspekcie lub temacie, z którym członkowie się utożsamiają. Dla Forum Kraków jest to animacja kultury. To słowo jest ważne dla instytucji kultury, organizacji pozarządowych, ale też jak się okazało, dla firm sektora kultury. Bardzo różni aktorzy chcą działać „wspólnie” na rzecz rozwoju sektora animacji w Polsce. Jest to znaczące zjawisko rozwoju sektora kultury obrazujące zmiany zachodzące w funkcjonalności podmiotów kultury. Powstają publiczne instytucje kultury odpowiedzialne za rozwój przemysłów kreatywnych, pozarządowe inkubatory kultury pomagają instytucjom publicznym, firmy prywatne zapewniają usługi kulturalne, w formach, w których dawnej działały wyłącznie publiczne instytucje. Obecnie można mówić bardziej o międzysektorowych „branżach” kulturalnych łączących różnorodnych aktorów kultury w klastry oraz sieci partnerskie. Coraz mniej ciekawe są sieci podmiotów „jednego typu” np. wyłącznie domów kultury lub bibliotek. Taką funkcję dobrze spełniają formy współpracy o charakterze „stałych konferencji dyrektorów”. A sieci – jak Forum Kultury – muszą wspierać nową przestrzeń współpracy w diametralnie poszerzonym gronie interesariuszy. Na zakończenie należy dodać że Forum Kraków powstaje „w działaniu” i wskazane tu kierunki rozwoju mogą ulec zmianie lub przeformułowaniu.

Oprac. Piotr Knaś, Małopolski Instytut Kultury

¹ Miejscem „zawiązania” Forum Kraków były kuluary Kongresu Kultury Polskiej w Krakowie w 2009 roku.

² Relacje z tych spotkań można przeczytać na stronie Forum Kraków (http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/category/malopolskie-obserwatorium-kultury/forum-domow-kultury/)

³ Wywiad z min. Bogdanem Zdrojewskim „Zarządzanie publiczną telewizją często bywało karygodne”, www.gazetaprawna.pl, 21.12.2011: (http://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/wywiady/577962,zdrojewski_zarzadzanie_publiczna_telewizja_czesto_bywalo_karygodne.html)

⁴ Stanowisko Forum Kraków na temat nowelizacji ustawy o organizowaniu działalności kulturalnej jest dostępne na stronie FK (http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/stanowiska-i-dokumenty-forum-krakow/)

⁵ Forum Kraków to nie jedyna inicjatywa sieciowania sektora animacji kultury. Obecnie wdrażanych jest kilka projektów odtworzenia regionalnych sieci współpracy. Istotny jest również program Narodowego Centrum Kultury Dom Kultury+, którego działania również zmierzają do usieciowienia tychże instytucji kultury.