(Archiwum) Polskie miejsca pamięci

Badania

Od lat osiemdziesiątych XX wieku obserwuje się w całej Europie wzrost zainteresowania przeszłością. Obok intensywnych badań historycznych, wypełniania „białych plam” oraz reinterpretacji i przewartościowania ocen wydarzeń dziejowych prowadzi się szerokie badania nad społecznymi wyobrażeniami przeszłości, najogólniej zwanymi pamięcią zbiorową.

Projekt w ramach programu "Obserwatorium Kultury".

Owe wyobrażenia stanowią istotny czynnik kształtowania tożsamości społecznej, wywierają wpływ na postrzeganie teraźniejszości i tworzenie wizji przyszłości. Są to procesy żywe, spontaniczne, niezależne od koncepcji edukacyjnych i tzw. polityki historycznej, ale można też na nie wpływać, wspomagać system edukacyjny, dostarczać materiału do dyskusji, wydobywać przeszłe zjawiska i procesy z zapomnienia, współkształtować samowiedzę społeczeństwa na temat jego przeszłości oraz jej utrwalonych w wytworach kultury obrazach, wspierać tworzenie perspektyw rozwojowych ugruntowanych w dobrze przyswojonej i przemyślanej przeszłości.

Polska historiografia ma bogaty dorobek w rekonstrukcji wydarzeń i procesów z przeszłości, dzięki ostatnio prowadzonym badaniom socjologów wiele też wiemy o tym, jak Polacy postrzegają i oceniają te wydarzenia. Polscy badacze biorą udział w krajowych i międzynarodowych inicjatywach badawczych (m.in. projekt „Polsko-niemieckie miejsca pamięci” Roberta Traby i Hansa H. Hahna, badania pamięci zbiorowej Barbary Szackiej, Piotra T. Kwiatkowskiego, Andrzeja Szpocińskiego i in.). Nie mamy natomiast całościowych i systematycznych opracowań, których przedmiotem byłyby miejsca pamięci rozumiane jako utrwalone w wytworach kultury struktury mentalne: obrazy i narracje, symbole i alegorie, mity, stereotypy, fantazmaty – obecne w dyskursach potocznych, porzekadłach, anegdotach i wspomnieniach, ale i w literaturze, sztukach pięknych, teatrze i filmie, wytworach kultury popularnej, folklorze, nowych mediach komunikacyjnych itd., czyli wszędzie tam, gdzie kształtuje się dzisiaj polska świadomość zbiorowa. Nie ma w szczególności całościowych kulturoznawczych badań zasobów, treści i kształtów polskiej pamięci zbiorowej. Celem niniejszego projektu jest wypełnienie tej luki. Autorami koncepcji całego przedsięwzięcia są prof. dr hab. Stefan Bednarek i dr hab. Bartosz Korzeniewski.

W znaczeniu upowszechnionym przez Pierre’a Norę miejsca pamięci to nietopograficzne lecz symboliczne, szczególnie ważne dla danej wspólnoty, społeczeństwa punkty, elementy tradycji, ogniskujące istotne punktu widzenia z tożsamości grupy cechy i powtarzające się wątki kultury.

Miejsca pamięci to postacie (Sobieski, Poniatowski, Piłsudski, Gierek itp.), wydarzenia (Grunwald, Jedwabne, wybory 4 czerwca 1989, Solidarność, Kolejki w PRL u itp.), produkty (Syrenka, Polonez ), dzieła literackie (Pan Tadeusz, Trylogia, Miłosz), malarskie (Matejko, Malczewski), osiągnięcia naukowe (Curie-Skłodowska, Kopernik ), wydarzenia i miejsca związane ze sportem (Gest Kozakiewicza, Stadion X lecia, Drużyna Górskiego), ale też powtarzające się motywy czy toposy przetwarzane we współczesnej kulturze popularnej i medialnej (Prywaciarze, Stan Wojenny, Kryzys) czy w dyskursie polityki (Polska jako Pomost, Przedmurze, Polak Potrafi, Słowiańska dusza). Pojęcie miejsca pamięci łączy w sobie trzy aspekty: materialny, funkcjonalny oraz symboliczny. Z każdym miejscem pamięci wiążą się więc materialny wymiar miejsce, postaci, wydarzenia, nadbudowujące się nad nim znaczenia symboliczne związane z ważnymi wartościami dla danej kultury i tożsamości narodowej oraz przypisywane mu i nadawane a niekiedy narzucane funkcje praktyczne.

Głównymi celami projektu są:

Stworzenie katalogu najistotniejszych, z punktu widzenia świadomości historycznej i kultury symbolicznej Polaków, miejsc pamięci rozumianych jako obiekty świadomościowe (posiadające jednak, nieraz bardzo trwałe nośniki materialne): symbole, mity, stereotypy, toposy. A więc historycznie zróżnicowane i kulturowo zmienne postaci manifestowania się wyobrażeń i przekonań społecznych na temat przeszłości.
Analiza i interpretacja najistotniejszych polskich miejsc pamięci w kulturze symbolicznej Polaków ze szczególnym uwzględnieniem ich kontekstu historycznego, nośników i sposobów utrwalania oraz artykułowania w przestrzeni kulturowej oraz obecności w świadomości zbiorowej.
Badanie zmienności i dynamiki miejsc pamięci we współczesnej kulturze a więc przeobrażeń funkcji, zmian w sferze aksjologicznej, przeobrażeń kanonu kulturowego.
Analiza nowych nośników pamięci (kultura popularna, nowe media komunikacyjne), procesów upamiętniania, rewaloryzacji i dewaloryzacji etc.
Tworzenie tzw. „historii drugiego stopnia” w znaczeniu terminu przybliżonym do tego, jakie nadał mu jego twórca Pierre Nora, czyli badanie obecności rzeczy minionych w pamięci i wyobraźni historycznej współczesnych Polaków. Punktem wyjścia prac nad projektem winna być zatem nie przeszłość, a współczesność, interesująca jest bowiem przede wszystkim pamięć żywa, osadzona w dziedzictwie kulturowym i czerpiąca z niego inspiracje do tworzenia tożsamości zbiorowej.
Nakierowanie kulturoznawcze i antropologiczne, zatem projekt ma zajmować się nie tyle tym jak Polacy pamiętają dane „miejsce” lecz bardziej tym, jak mówią o nim dzieła kultury, tej wysokiej ale i tej popularnej a także sięgać do pokładów życia codziennego, praktyki społecznej, politycznej, artystycznej.
Badanie tego w jaki sposób tworzone są znaczenia poszczególnych miejsc pamięci, nie tylko w ramach kultury wysokiej oraz nie tylko na poziomie kultury narodowej, ale także w ramach kultury popularnej, praktyki codziennej oraz w ramach tradycji lokalnych i regionalnych oraz na badanie okresu 1945-1989 który jest dotąd słabo przebadany pod względem symbolicznego imaginarium ważnego dla tożsamości współczesnych Polaków.

Charakterystyka końcowego wyniku:

Końcowym efektem projektu będzie przede wszystkim wydanie 6 tomowego przewodnika encyklopedycznego po polskiej pamięci zbiorowej. Uwzględnione będzie w nim około 100 haseł w formie esejów naukowych oddających żywe we współczesnej kulturze symbolicznej Polaków motywy, wątki, postaci, wydarzenia, toposy i produkty z przeszłości.

Poszczególne tomy serii ukazywać będą się cyklicznie, średnio jeden na 12 miesięcy i poświęcone będą kluczowym dla świadomości historycznej Polaków wątkom i tematom, każdy będzie odrębną całością poświęconą jednemu tematowi. Każdy tom odzwierciedlać ma pełną gamę polskiej tradycji oraz tradycji mniejszości narodowych zamieszkujących terytorium Polski stąd różnorodność poruszanych wątków, przywoływanych postaci i wydarzeń a także odpowiedni dobór autorów specjalizujących się nie tylko w badaniu historii i kultury Polaków, ale także mniejszości żydowskiej, niemieckiej, ukraińskiej, białoruskiej, czeskiej, romskiej itp.

Tom I poświęcony będzie wolności z uwagi na jej szczególne miejsce w polskim imaginarium symbolicznym. W zasobach polskiej pamięci zbiorowej utrwaliły się zróżnicowane wyobrażenia nt. wolności. Naturalną koncepcją klasyfikacji tych wyobrażeń jest odwołanie się do sposobów artykułowania idei wolności oraz ich urzeczywistniania w kolejnych okresach polskich dziejów: w Rzeczpospolitej szlacheckiej, w czasach zaborów, w II Rzeczpospolitej, w okresie II wojny oraz w PRL-u i po 1989 r. Zamierzeniem autorów projektu jest rekonstrukcja wszystkich aspektów mnemotoposu wolności: od wolności politycznej, społecznej, ekonomicznej po wolność jednostki, swobodę religijną, wolność sumienia, wolność twórczą etc. oraz ukazanie roli pamięci przeszłości w artykułowaniu ideałów wolności i urzeczywistnianiu jej w dzisiejszym życiu Polaków. (przewidywane hasła: liberum veto, kraj bez stosów, tradycje konfederackie, Sejm Czteroletni, Tadeusz Kościuszko, Napoleon, Adam Mickiewicz, Za naszą i waszą wolność, rewolucja 1905, Legiony, 11 listopad, powstanie wielkopolskie, Armia Krajowa, powstanie warszawskie, 8/9 maj 1945, Edyta Stein, kardynał Wyszyński, poznański czerwiec 1956, sierpień 80, Jacek Kuroń, prywaciarze, Jacek Kaczmarski, tabor cygański, Czesław Miłosz). Tom ten jest obecnie w przygotowaniu, jego wydanie planowane jest na początek 2013 roku.

Tom II poświęcony będzie tematowi winy i przebaczenia. Projektowane hasła do tego tomu dotyczą kluczowych dla polskiej kultury i tradycji wydarzeń, osób i wątków związanych z krzywdami wyrządzonymi Polakom i przez Polaków innym grupom narodowym oraz złożonym, często zakończonych sukcesem a często nie, procesom koncyliacyjnym. Do tomu wejść mają m.in. takie hasła jak: Potop, Rozbiory, Sybir i sybiracy, Jałta i zdrada aliantów, Jedwabne, Marzec 1968, Akcja Wisła, Wołyń 1943, UB i SB, Łambinowice, Katyń, List Biskupów.

Tom III poświęcony będzie wątkom związanym z dumą i wstydem: najważniejszym wydarzeniom, które w subiektywnym odczuciu większości Polaków przynoszą im ujmę ale również tych z nim, które stanowią powód do dumy dla współczesnych Polaków. Wybór poszczególnych wydarzeń i postaci wsparty będzie na prowadzonych od dawna w polskiej socjologii badaniach świadomości historycznej Polaków w tym zakresie, będą to m.in.: Targowica, Pogrom kielecki 1946, Stanisław August Poniatowski, „Litwa Środkowa”, Zaolzie, „Nóż w plecy – 17 IX”, Westerplatte, Jan Paweł II, obalenie komunizmu, Solidarność, drużyna Kazimierza Górskiego, Irena Sendler, karuzela, Potop, Drucki-Lubecki, Polska jako pomost i przedmurze.

Tom IV będzie zbierał wszystkie te hasła, które związane są z sukcesami i porażkami zarówno z dziedziny kultury i nauki, jak i z dziedziny polityki i życia społecznego. Ma on na celu odzwierciedlać szeroką gamę tych wydarzeń i postaci, które przez różne środowiska postrzegane są jako szczególnie znaczące ale i tym, które stanowiły niewykorzystane szanse i zmarnowane okazje. Planowane hasła to m.in.: Maria Curie-Skłodowska, Mikołaj Kopernik, Okrągły stół, Cegielski, Grunwald, wiktoria wiedeńska, Gdynia,

Tom V zawierać będzie hasła wokół kluczowych w polskiej kulturze toposów oddających marzenia i wizje Polaków, obecnych i powracających zarówno w kulturze artystycznej jak i w kulturze politycznej. Wybrane hasła to: Polska od morza do morza, idea jagiellońska, ziemia obiecana, praca organiczna, Wesele, husaria, Korczak, chasydzi, Malczewski, Gierek, Sarmaci, mesjanizm, Trylogia, Witkacy, Ameryka.

Tom VI natomiast (Państwo i naród) poświęcony ma być różnorodnym tradycjom państwowym oraz różnym rozumieniom narody w polskiej kulturze symbolicznej i politycznej. Wybrane hasła to: Państwo podziemne, Księstwo Warszawskie, demokracja szlachecka, unia lubelska, Roman Dmowski i Józef Piłsudski , paryska Kultura, Wielka Emigracja, mit piastowski, charakter narodowy.