Umiejscowienie w systemie prawa
Prawo konstytucyjne
Prawa człowieka

Aktualny stan prawny
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483, ze zm.); ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.), w zakresie w jakim odnosi się do ochrony dóbr osobistych – art. 23 i 24.

Opis
Konstytucja RP w rozdziale „Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne”, w art. 73 gwarantuje każdemu wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury. W obszarze kultury z powołanego przepisu można więc wyodrębnić wolność twórczości artystycznej i wolność jej eksponowania, wolność korzystania z dóbr kultury.

Twórczość artystyczna

Twórczość artystyczna tak jak twórczość naukowa) zaliczona jest do sfery dóbr osobistych, chronionych przepisami prawa cywilnego. Wolność twórczości artystycznej łączy się z wolnością wypowiedzi, gwarantowaną przez Konstytucję w art. 54 (a Europejską konwencję praw człowieka w art. 10), ale także z zakazem dyskryminacji określonym w art. 32 Konstytucji. Wolność twórczości artystycznej dotyczy również mniejszości etnicznych i narodowych(art. 35 Konstytucji).

Powołany przepis art. 73 Konstytucji pozwala wyróżnić, w obszarze wolności prowadzenia działalności artystycznej, wolności w zakresie swobody podejmowania i prowadzenia działalności artystycznej, wyboru miejsca i formy prowadzenia tej działalności, określenia przedmiotu, problemu, zakresu i metod działalności, jak również ogłaszania i rozpowszechniania jej efektów. Twórczość artystyczna dotyczy sfery dóbr niematerialnych człowieka, tj. sfery duchowej, czy procesów myślowych (myśli, idee, pomysły itp.).

Wolność eksponowania twórczości i rozpowszechniania jej efektów

Wolność ta polega na upublicznianiu, rozpowszechnianiu rezultatu działalności twórczej (artystycznej) człowieka. Możliwość swobodnego eksponowania efektów pracy twórczej jest niezbędną przesłanką realizacji wolności twórczości artystycznej. Twórcy mają więc zapewnione prawo do podjęcia decyzji w sprawie prezentacji swojego działa. W związku z tym to na państwie (organach władzy publicznej, instytucjach publicznych) spoczywa obowiązek stworzenia systemu, który w najbardziej skuteczny sposób chroni wolność twórczości i umożliwia rozpowszechnianie efektów tej działalności, bez ograniczeń i w formie wybranej przez twórcę.

Wolność korzystania z dóbr kultury

Przepis art. 73 Konstytucji gwarantuje każdemu wolność korzystania z dóbr kultury. O ile wolność twórczości (i wolność rozpowszechniania, czy upubliczniania rezultatów pracy twórczej) dotyczy działania twórcy, to wolność korzystania z dóbr kultury dotyczy każdego i polega na zapewnieniu wszystkim dostępu do istniejących już dzieł, do dorobku kultury. Wolność ta bez wątpienia wiąże się z zapewnieniem również twórcom wolności twórczości artystycznej. Dostęp do dóbr kultury obywatelom ma obowiązek zapewnić państwo (tak zakłada Konstytucja w art. 6), które ma stworzyć najskuteczniejsze warunki związane z dostępem do tych dóbr i ich ochroną.

Ograniczenie wolności

Jak wynika z art. 31 Konstytucji, każda wolność, w tym twórczości artystyczne, może zostać w pewnych sytuacjach ograniczona. Ograniczenia są dopuszczalne jedynie wówczas, gdy wynikają z przepisów ustawy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, dla ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób i tylko wtedy, gdy realizacja określonego celu nie była możliwa przy użyciu innych środków, mniej uciążliwych dla obywatela, bo słabiej ingerujących w jego sferę praw i wolności.

Swoboda twórczości artystycznej może zostać ograniczona z punktu widzenia interesu ogólnego, ponieważ istnieje konieczność ograniczenia praw i wolności jednostki, w celu zapobieżenia realnym lub tylko potencjalnym kolizjom z interesami całego społeczeństwa. Nie można jednak automatycznie ograniczać twórczości artystycznej tylko dlatego, że przedstawione dzieło zawiera treść czy formę kontrowersyjną, nawet dla znacznej części społeczeństwa. Rolą sztuki jest poruszanie, wzbudzanie emocji, ale też wskazywanie problemów, czy zjawisk. W tym kontekście zawartość ideowa dzieła korzysta przecież ze swobody wyrażania poglądów, poprzez sztukę. Nie można także ograniczać ekspresji artystycznej tylko ze względu na sferę estetyczną dzieła – z ochrony korzystają wszystkie dzieła, bez względu na to czy są „ładne” i czy podobają się ogółowi.

Sprawa Doroty Nieznalskiej

Najgłośniejszą dotychczas polską sprawą dotyczącą wolności twórczości artystycznej jest sprawa Doroty Nieznalskiej. Dotyczyła jej instalacji pt: "Pasja" wystawionej w gdańskiej galerii Wyspa podczas wystawy artystki w grudniu 2001 r. Proces Nieznalskiej to pierwszy w Polsce po 1989 r. proces artysty. Artystka została oskarżona o naruszenie art. 196 kodeksu karnego, tj. obrazę uczuć religijnych innych osób. Po ośmiu latach procesu, w marcu 2011 r. artystka została ostatecznie uniewinniona. Jak czytamy na stronie Nieznalskiej „w uzasadnieniu sąd wskazał na winnego całej "afery" czyli telewizję TVN, która przedstawiła instalację w taki sposób, że mogła manipulować emocjami osób, które nie posiadały orientacji w dyskursach sztuki współczesnej. Dodajmy: podobnej manipulacji na swoich wyborcach dokonali politycy LPR. Sąd nie znalazł także dowodu na twierdzenia prokuratora jakoby Nieznalska miała wykonać instalację dla zyskania rozgłosu” (zob. -> www.nieznalska.art.pl).

Sprawa Nergala

Kolejną głośną sprawą artysty, również dotyczącą naruszenia art. 196 kodeksu karnego, tj. obrazy uczuć religijnych, była sprawa Adama Darskiego - Nergala, lidera metalowego zespołu Behemot. Artysta podczas koncertu w 2007 r. podarł Biblię, nazywając ją „księgą kłamstw”. Proces karny również trwał przez parę lat (chociaż procedurę wydłużyła choroba Nergala). W sierpniu 2011 r. artysta został uniewinniony, a w wyroku sąd potwierdził konieczność ochrony twórczości artystycznej stwierdzając, że nie będzie wskazywał żadnych granic dla wolności artystycznej ani dla wolności wyznaniowej.

Bibliografia

• B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2010 r.
• B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002.
• I. C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Kraków 2006 r.
• J. J. Nalewajko, R. Kubiak, Sztuka jako okoliczność wyłączająca bezprawność?, Palestra 9-10/2000, s.31 i n.
• Sarnecki P., Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2011 r.
• Skrzydło W., Grabowska. S., Grabowski R., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, Warszawa 2009 r.
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483, ze zm.).
• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.).
• Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Europejska konwencja praw człowieka) sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r., nr 61, poz. 284 ze zm.).

Informacje
Inicjatywa Indeks 73 www.indeks73.pl