Definicja legalna:

Stowarzyszenie jest dobrowolnym i trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Swoją działalność opiera ono na pracy społecznej członków, a do prowadzenia spraw może zatrudniać pracowników.

Umiejscowienie w systemie prawa: prawo cywilne

Aktualny stan prawny:

Funkcjonowanie stowarzyszeń regulują przepisy ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach (tekst jednolity: Dz. U. 2001, Nr 79, poz. 855). Stowarzyszeń posiadających status organizacji pożytku publicznego dotyczą dodatkowo przepisy ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz. 1536 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654). Postępowanie rejestrowe regulują przepisy ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 roku o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. Nr 121, poz. 769) wraz z rozporządzeniami wykonawczymi.

Opis:

Zakładanie stowarzyszenia
W celu utworzenia stowarzyszenia konieczne jest uchwalenie przez co najmniej piętnastu założycieli statutu stowarzyszenia i dokonanie przez nich wyboru komitetu założycielskiego. Po złożeniu wniosku do sądu właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia, prowadzone jest stosowne postępowanie rejestrowe. Z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną.

Organy stowarzyszenia
Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie członków. Stowarzyszenie musi posiadać zarząd i organ kontroli wewnętrznej. Zarząd, który powinien być kolegialny, kieruje stowarzyszeniem i reprezentuje je na zewnątrz. Funkcję organu kontroli wewnętrznej zazwyczaj pełni komisja rewizyjna. Nie ma jednak przeszkód prawnych, by statut przewidział inną nazwę kolegialnego organu kontroli ani też by organ kontroli wewnętrznej był jednoosobowy.

Nadzór
Nadzór nad działalnością stowarzyszenia należy do starosty właściwego ze względu na jego siedzibę. Nadzór nad stowarzyszeniami jednostek samorządu terytorialnego należy do wojewody.

Majątek stowarzyszenia
Majątek stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz z ofiarności publicznej. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, a dochód z niej służy realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków.

Rodzaje stowarzyszeń
Przepisy przewidują istnienie dwóch rodzajów stowarzyszeń – stowarzyszeń zwykłych i stowarzyszeń. Ustawa umożliwia również tworzenie związków stowarzyszeń. Stowarzyszenia zwykłe nie podlegają rejestracji, a jedynie zgłoszeniu właściwemu organowi administracji publicznej. Stowarzyszenia te nie mają wielu uprawnień, jakie przysługują podstawowej formie stowarzyszenia: nie mają osobowości pra¬wnej, nie mogą powoływać oddziałów, łączyć się w związki, zrzeszać osób prawnych, prowadzić działalności gospodarczej ani przyjmować darowizn, spadków i zapisów, czy też otrzymywać dotacji i korzystać z ofiarności publicznej. Z tego powodu jest to formuła ograni¬czona do niewielkich organizacji działających w wąskiej sferze na niewielkim obszarze. Z kolei związki stowarzyszeń mogą być tworzone tylko przez stowarzyszenia (co najmniej trzy) i inne osoby prawne o celach niezarobkowych. Osoby prawne mające cele zarobkowe mogą stać się jedynie członkami wspierającymi związków.

Instytucje/punkty informacyjne: www.ngo.pl, www.pozytek.gov.pl, www.isp.irg.pl/kompas

Rozwój sytuacji społeczno-prawnej po 1989 roku:

Stowarzyszenia stanowią najważniejszą i najliczniejsza grupę podmiotów zaliczanych w Polsce do trzeciego sektora. Ich działalność nakierowana jest najczęściej na problemy i zadania, których państwo nie może realizować w wystarczający sposób. Uchwalenie ustawy Prawo o stowarzyszeniach było rezultatem rozmów Okrągłego Stołu, ponieważ wolności obywatelskie, w tym prawo do zrzeszania się były traktowane jako gwarant zmiany ustrojowej. Istotną zmianę dla funckjonowania stowarzyszeń w Polsce wprowadziła nowelizacja ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z 2010 roku, w myśl której, członek stowarzyszenia może również wykonywać świadczenia jako wolontariusz na rzecz stowarzyszenia, którego jest członkiem. Oznacza to, że przysługuje mu ubezpieczenie oraz zwrot kosztów przejazdu.

Statystyka:
W pierwszej połowie lat 90-tych XX wieku nastąpił szybki rozwój organizacji pozarządowych. Jednak w ostatnich latach obserwuje się spadek tendencji rozwojowej – w 2007 roku powstało około 3 tysięcy stowarzyszeń, a między 2003 a 2005 rokiem średnio rocznie przybywało ich około tysiąc więcej. W 2010 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było 12 tys. stowarzyszeń.

Bibliografia:

• Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach (tekst jednolity: Dz. U. 2001, poz. 79, poz. 855)
• J. Przewłocka: Polskie Organizacje Pozarządowe 2010. Najważniejsze pytania, podstwowe fakty, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2011
• M. Granat (red.): Organizacje pozarządowe w Polsce. Podstawy prawno-finansowe, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000
• H. Izdebski: Fundacje i stowarzyszenia. Komentarz. Orzecznictwo. Skorowidz, AJP Partners S.C., Łomianki 2001
• M. Rymsza: Polityka państwa wobec trzeciego sektora obywatelskiego w Polsce w latach 1989 – 2007, [w:] M. Rymsza, G. Makowski, M. Dudkiewicz (red.): Państwo a trzeci sektor, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 23 – 43
• P. Suski: Stowarzyszenia i fundacje, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005

Autorka: dr Magdalena Arczewska

Doktor socjologii, prawnik; adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego (od 2008), ekspert Instytutu Spraw Publicznych (od 2003), ekspert International Center for Not-for-Profit Law (ICNL) (od 2010), przewodnicząca Zespołu ekspertów do spraw opracowania standardów współpracy międzysektorowej, powołanego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej (2010), przewodnicząca Zespołu ekspertów ds. opracowania długofalowej polityki w zakresie rozwoju wolontariatu w Polsce, powołanego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej (2011), ekspert Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w zakresie oceny merytorycznej wniosków składanych w ramach Rządowego Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (od 2005), członek Komitetu Generalnego Międzynarodowego Stowarzyszenia Sędziów Sądów Nieletnich i Rodzinnych, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego oraz European Cooperation Centre; laureatka I nagrody w X jubileuszowym konkursie Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych na najlepsze prace doktorskie w dziedzinie problemów pracy i polityki społecznej (2007). Specjalizuje się w tematyce dotyczącej polityki rodzinnej oraz współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, autorka i współautorka kilkudziesięciu publikacji o tej tematyce.