Definicja legalna:

Organizacją pozarządową jest osoba prawna lub organizacja nie posiadająca osobowości prawnej, ale utworzona na podstawie przepisów ustaw, jeśli spełnia dwa warunki – nie jest jednostką sektora finansów publicznych i nie działa w celu osiągnięcia zysku. Przepisy przewidują szeroką definicję organizacji pozarządowych, poza stowarzyszeniami i fundacjami do tak zdefiniowanego trzeciego sektora należą też inne podmioty takie jak związki zawodowe czy organizacje samorządu gospodarczego, pozostałe organizacje czonkowskie nie sklasyfikowane jako stowarzyszenia (np. koła łowieckie, pracownicze kasy pożytczkowe, komitetey społeczne) oraz lokalne jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego pełniące działalność społeczną.

Umiejscowienie w systemie prawa: prawo cywilne

Aktualny stan prawny:

Funkcjonowanie organizacji pozarządowych regulują przepisy ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz. 1536 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654 Działalności stowarzyszeń dotyczą przepisy ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach (tekst jednolity: Dz. U. 2001, Nr 79, poz. 855), natomiast fundacji – przepisy ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (tekst jednolity: Dz. U 1991, nr 46, poz. 203 z pózn zm.).

Opis:

Określenie „organizacja pozarządowa” jest bezpośrednim tłumaczeniem angielskiego terminu non-governmental organisation. W języku polskim zamiennie używane są takie określenia, jak organizacje społeczne czy organizacje obywatelskie. Organizacje pozarządowe są aktywnym podmiotem polskiego życia publicznego.

Zakres działania organizacji pozarządowych
Główne pola działań tych organizacji, to pomoc społeczna, ochrona zdrowia, kultura, oświata, edukacja i ekologia. W Polsce najwięcej organizacji pozarządowych działa w obszarze „sportu, turystyki, rekreacji i hobby” (36% organizacji wskazuje ten obszar jako najważniejsze pole swoich działań). Inne wskazywane sfery to: „kultura i sztuka” (14% organizacji), „edukacja i wychowanie” (15%) oraz „usługi socjalne i pomoc społeczna” (7%), „ochrona zdrowia” (7%), a także „rozwój lokalny” (5%).

Instytucje/punkty informacyjne: www.ngo.pl, www.pozytek.gov.pl, www.isp.irg.pl/kompas

Rozwój sytuacji społeczno-prawnej po 1989 roku:

W polskim prawie terminu „organizacja pozarządowa” użyto po raz pierwszy w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z 1997 roku. Ustawa ta nakładała na organy właściwe w sprawach osób niepełnosprawnych obowiązek współpracy między innymi z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz tych osób. Istotne znaczenie dla funkcjonowania organizacja pozarządowych miało uchwalenie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Za priorytetowy cel tej ustawy uznano bowiem kompleksowe uregulowanie funkcjonowania organizacji zaliczanych do trzeciego sektora. Przed jej uchwaleniem największe znaczenie – z uwagi na fakt, że wśród organizacji pozarządowych dominują stowarzyszenia i fundacje  – miały dwie ustawy: ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach oraz ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach. Akty te nie regulowały wszystkich podstawowych kwestii, zarówno ze względów proceduralnych, jak i rozwiązań systemowych. Oprócz podmiotów utworzonych i działających na podstawie tych dwóch ustaw, funkcjonowały także organizacje o bardzo ściśle określonej strukturze, powoływane oddzielnymi aktami prawnymi. Należą do nich różnego rodzaju komitety społeczne, organizacje samorządów różnych grup zawodowych, cechy i izby rzemieślnicze. Odrębne ustawy regulują też działalność organizacji kościelnych.

Statystyka:

W 2010 roku w Polsce zarejestrowanych było 71 tys. stowarzyszeń i 12 tys. fundacji (nie licząc Ochotniczych Straży Pożarnych). Szacuje się, że liczba aktywnych organizacji pozarządowych nie przekracza 25% ogółu zarejestrowanych podmiotów.

Bibliografia:

• Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz. 1536 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654 .)
• E. Bogacz-Wojtanowska: Cykl życia organizacji pozarządowej, „Trzeci Sektor” nr 3 –lato 2005
• P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński: Samoorganizacja społeczeństwa polskiego - trzeci sektor, IFiS PAN, Warszawa 2001
• A. Gluziński: Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2005
• H. Izdebski: Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Komentarz, Biblioteczka Pożytku Publicznego, Warszawa 2003
• M. Rymsza (red.): Współpraca sektora obywatelskiego z administracją publiczną, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004
• M. Rymsza, G. Makowski, M. Dudkiewicz (red.): Państwo a trzeci sektor, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007
• J. Przewłocka: Polskie Organizacje Pozarządowe 2010. Najważniejsze pytania, podstwowe fakty, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2011
• M. Rymsza (red.): Organizacje pozarządowe. Dialog obywatelski. Polityka państwa, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007
• E. Bogacz-Wojtanowska, M. Rymsza (red.): Nie tylko społecznie. Zatrudnienie i wolontariat w organizacjach pozarządowych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009

Autorka: dr Magdalena Arczewska

Doktor socjologii, prawnik; adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego (od 2008), ekspert Instytutu Spraw Publicznych (od 2003), ekspert International Center for Not-for-Profit Law (ICNL) (od 2010), przewodnicząca Zespołu ekspertów do spraw opracowania standardów współpracy międzysektorowej, powołanego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej (2010), przewodnicząca Zespołu ekspertów ds. opracowania długofalowej polityki w zakresie rozwoju wolontariatu w Polsce, powołanego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej (2011), ekspert Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w zakresie oceny merytorycznej wniosków składanych w ramach Rządowego Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (od 2005), członek Komitetu Generalnego Międzynarodowego Stowarzyszenia Sędziów Sądów Nieletnich i Rodzinnych, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego oraz European Cooperation Centre; laureatka I nagrody w X jubileuszowym konkursie Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych na najlepsze prace doktorskie w dziedzinie problemów pracy i polityki społecznej (2007). Specjalizuje się w tematyce dotyczącej polityki rodzinnej oraz współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, autorka i współautorka kilkudziesięciu publikacji o tej tematyce.