Muzyki polskiej w 2. połowie XIX wieku nie można rozważać bez kontekstu politycznej i kulturowej zapaści, w jakiej znalazł się kraj podzielony na trzy zabory i wielkiej roli sztuki w dziele jednoczenia narodu wokół idei przetrwania i odzyskania niepodległości. Dlatego oprócz tablic synoptycznych konfrontujących wydarzenia muzyczne w Polsce z historią i kulturą europejską, konieczne było zarysowanie tworzącej się ideowej koncepcji narodu i zarysowania losów społeczeństwa polskiego zniewolonego i zniszczonego dwoma powstaniami, ale dokonującego ogromnego wysiłku twórczego w dziedzinie literatury, sztuk pięknych i muzyki.

Cezury czasowe opracowania obejmują okres od śmierci Chopina do pierwszej dekady XX w., ponieważ mimo narodzin modernizmu, siła oddziaływania idei romantycznych i postromantycznych nie wygasła jeszcze na początku XX w.

Twórczość muzyczna została ujęta gatunkami. Największy ciężar gatunkowy spoczywał na operze, która mogła łączyć narodowe tendencje w tekście librett, w muzyce i w sferze wizualnej – w tańcach, strojach, obyczajach. Narodowość wiązała się ściśle z historyzmem, w sytuacji polskiej wręcz z uświęceniem historii, z drugiej strony idee romantyzmu kierowały do wątków rodzimych, ale przedstawianych w nowy, indywidualny sposób. Wzorce ustanowił Stanisław Moniuszko w Strasznym dworze, operze skierowanej w przeszłość i w Halce, podejmującej realistycznie problematykę społeczną, ale w otoczce folkloru góralskiego. Okres pomoniuszkowski charakteryzował się w operze adaptacją dzieł literatury polskiej – Mickiewicza, Słowackiego, Kraszewskiego, Antoniego Malczewskiego i in. - sięgając często do tematyki historycznej lub legendarno-baśniowej, przez kompozytorów – A. Münchheimera, W. Żeleńskiego, H. Jareckiego, R. Statkowskiego, I. J. Paderewskiego i Mieczysława Sołtysa. W nurcie narodowym wspomnieć należy także o muzyce do dramatów ludowych ( Z. Noskowski). Kultywowano również opery o tematyce obcej (I. F. Dobrzyński, Münchheimer ( czy też J.M.K.Poniatowski, działający we Włoszech, Paryżu i Londynie), ale tzw. tematyka kosmopolityczna spotykała się raczej z krytyką. Popularność zyskiwały opery komiczne, krotochwile, obrazki ludowe, operetki.

Fazy rozwoju pieśni w Polsce, nacechowanej działalnością Moniuszki (Śpiewniki domowe), były zdominowane następnie romantyczną poezją, z nutą polską, niekiedy patriotyczną - zarówno w stylu wysokim, jak i egalitarnym (Żeleński, E. Pankiewicz, Noskowski, S.Niewiadomski, F. Nowowiejski, Paderewski, K. Kratzer, J. Gall). Kantata spełniała funkcje okolicznościowe, rocznicowe, ważne dla kultury lub religijne, podobnie jak muzyka chóralna, której powszechne uprawianie odegrało dużą rolę w podtrzymaniu narodowego ducha.

Oratorium zyskało rozwój dopiero pod sam koniec stulecia u Mieczysława Sołtysa (np. Śluby Jana Kazimierza) i na początku XX w. u Feliksa Nowowiejskiego, którego Quo vadis spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem w wielu krajach.

Jeśli chodzi o mszę, to wspomnieć należy przede wszystkim o specyficznym typie tzw. mszy polskiej, w której dopuszczone były śpiewy w języku narodowym, ale nie pieśni powszechne - unisono wiernych - lecz śpiewy uświetniające nabożeństwo - solistów, chóru, z akompaniamentem organów czy zespołu instrumentów. Uprawiano ją począwszy od J. Elsnera, Józefa Stefaniego do W. Rzepki i księdza Mieczysława Surzyńskiego.

Symfonika polska rozwijała się efemerycznie, epizodycznie, z uwagi na brak orkiestr, koncertów symfonicznych. Symfonia h-moll Żeleńskiego, zaginęła, utwory symfoniczne Noskowskiego ( poza wspaniałym poematem Step, inspirowanym trylogią Sienkiewicza i znaną uwerturą Morskie oko) nie są wydane. Wymienić należy symfonie T. Joteyki, J. Wertheima, P. Rytla i zwłaszcza Z. Stojowskiego, ale wybuch idei patriotyzmu nastąpił w dwóch dziełach z początku XX wieku - Symfonii h-moll Paderewskiego, z motywem „Jeszcze Polska nie zginęła” i Symfonii F-dur E. Młynarskiego, obu dzieł nazwanych „Polonią”.

Podobnie rysuje się rozwój koncertu, przede wszystkim skrzypcowego. Ale oba koncerty Henryka Wieniawskiego fis-moll i d-moll grane są na całym świecie. Natomiast Józef Wieniawski zapoczątkował w okresie po-chopinowskim swym Koncertem g-moll gatunek fortepianowego koncertu, podejmowanego przez kompozytorów, by wspomnieć choćby Koncert a-moll Paderewskiego, koncerty e-moll i c-moll H. Melcera.

Dzieła muzyki kameralnej uszeregowane według gatunków (tria, kwartety fortepianowe i smyczkowe, kwintety, sekstety i utwory na różne instrumenty z akompaniamentem, np. Apolinarego Kątskiego ) zaczynają być odnajdowane i wykonywane, ale ich znajomość jest ciągle fragmentaryczna. Można jednak wskazać na ciekawe utwory A. Rutkowskiego, A. Stolpego, Noskowskiego, Statkowskiego. Zainteresowaniem cieszyła się na przykład forma wariacji na kwartet.

Wreszcie twórczość fortepianowa znaczona po Chopinie przede wszystkim trzema postaciami – Stolpego, J.Zarębskiego, Paderewskiego i przedstawiona począwszy od Méthodes de piano, przez etiudy do wielkiej formy sonaty, do wariacji i do romantycznych miniatur (Antoni Kątski), tańców, ballad, w których widoczne było naśladownictwo stylu Chopinowskiego, aczkolwiek pojawiały się oryginalne, odkrywcze pomysły harmoniczne i kolorystyczne, by wskazać choćby tylko na cykl Róże i ciernie Zarębskiego.

Bibliografia jest wyborem prac. Trzeba jednak podkreślić, że jest to okres muzyki polskiej zaniedbany od strony badań źródłowych, interpretacyjnych i wykonawstwa muzycznego. Etykietka eklektyzmu i epigonizmu dla muzyki tego czasu wykluczyła wiele cennych dzieł z obiegu światowego lub co najmniej polskiego.
 

>> Informacje o autorce

Cykl wydawniczy Historia Muzyki Polskiej składa się z 12 tomów omawiających kolejne epoki historii muzyki: Średniowiecze, Renesans, Barok, Klasycyzm, Romantyzm, okres między Romantyzmem a Współczesnością i Współczesność. Wszystkie książki wchodzące w skład publikacji, zostały napisane przez wybitnych muzykologów, znawców okresów, którym poświęcili swoje prace. 

To jedyny w swoim rodzaju cykl wydawniczy, który w naukowy sposób opisuje kompleksowo, na tle kultury europejskiej, rozwój i historię muzyki polskiej od początku naszej państwowości aż do roku 2000.

Narodowe Centrum Kultury stopniowo udostępnia wersje elektroniczne publikacji wchodzących w skład cyklu.