Prezentowana monografia jest owocem ośmioletnich studiów i badań prowadzonych przeze mnie nad muzyką polską XVIII wieku. Książka stanowi trzeci tom, część drugą w serii „Historia Muzyki Polskiej”. Prezentuje ona niezmiernie bogaty, ale dotąd niedostatecznie rozpoznany i zbadany fragment dziejów polskiej kultury muzycznej w okresie od roku 1697 do upadku Rzeczypospolitej, czyli do 1795 roku. Z jednej strony wyznaczyłam ramy czasowe, z drugiej zaś podtrzymałam koncepcję całości serii, pozostawiając określenie stylistyczne epoki – Barok. Obserwacje zachodzących w tym czasie zjawisk muzycznych i procesów kształtujących kulturę muzyczną XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej zawęziłam jednak do muzyki religijnej obecnej w katolickich ośrodkach kultu religijnego. Wybór taki narzuca dotychczasowy stan badań. Barokowe cechy stylistyczne w muzyce polskiej były faktycznie obecne niemal do końca wieku XVIII, mimo iż w ówczesnej Europie na dobre dominował już klasycyzm, a tendencje preromantyczne stawały się coraz bardziej wyraźne. Podtytuł niniejszej pracy „Muzyka religijna i jej barokowy modus operandi” ten właśnie aspekt wyjaśnia.

Kościół katolicki w Polsce w XVIII wieku pełnił – jak się wydaje - najważniejszą rolę kulturotwórczą w odniesieniu do muzyki. Liczba działających wówczas zespołów wokalno-instrumentalnych w kościołach i klasztorach katolickich była bardzo duża. W książce omówiłam 73 kapele (niektóre zostały tylko wspomniane), a to nie wyczerpuje tego zagadnienia, bowiem dziś nie znamy dokładnej liczby funkcjonujących w XVIII wieku zespołów. Z pewnością jednak omówione zespoły w dużym stopniu wskazują na skalę tego zjawiska.

Książka została podzielona na sześć rozdziałów. Otwiera ją szkic historyczny, który skrótowo naświetla sytuację Rzeczypospolitej od przełomu XVII i XVIII wieku aż do jej upadku. Tablice synoptyczne umieszczone na początku książki stanowią przede wszystkim rodzaj dodatku pozwalającego czytelnikowi konfrontować treści przedstawione w książce z odpowiednim dla nich kontekstem historycznym – najważniejszymi wydarzeniami z historii, kultury, nauki, które miały miejsce w Rzeczypospolitej i Europie w latach 1697–1795. Pierwszy rozdział obejmuje informację o głównych katolickich ośrodkach życia muzycznego wraz z działającymi w nich zespołami i muzykami. Istotnym i niosącym zupełnie nowe treści, dotąd niepublikowane, jest rozdział drugi, dotyczący praktyki muzycznej z uwzględnieniem informacji o instrumentarium, zarówno zachowanym, jak i utraconym. W tym rozdziale został podjęty także wątek związany z ikonografią muzyczną. Zachowane, jak i utracone kolekcje muzykaliów zostały omówione w kolejnym, trzecim rozdziale książki. W czwartym rozdziale zostały zawarte konkretne przykłady twórczości muzycznej kompozytorów działających w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej, którzy poziomem swojego warsztatu nie odstawali od wzorców obowiązujących w tym czasie w Europie. Utwory były pisane dla zespołów działających w Rzeczypospolitej i jednocześnie stawały się integralną częścią ówczesnej kultury muzycznej. Pojawiły się w tym rozdziale nazwiska nieznanych dotąd szerzej bądź całkiem zapomnianych kompozytorów, a znajomość ich dzieł z pewnością wzbogaci naszą wiedzę o poziomie warsztatu kompozytorskiego czynnych muzyków tego czasu. Zamieszczone przykłady utworów w większości nie były dotąd wydawane i wykonywane, a zatem nie funkcjonują w świadomości badaczy, a tym bardziej nie są znane szerszemu gronu odbiorców i zainteresowanych polską spuścizną muzyczną tego czasu. Są to nowe treści, które mogą istotnie zmienić sposób naszego postrzegania muzyki XVIII wieku obecnej na terenie Rzeczypospolitej. W kolejnym, piątym rozdziale przedstawione zostało zagadnienie niezwykle istotne dla kształtowania kultury muzycznej omawianego czasu, a mianowicie, w jakim stopniu w wykonywanym wówczas repertuarze kapel była obecna twórczość kompozytorów europejskich. Dopełni to z pewnością obrazu poziomu zespołów muzycznych działających w Rzeczypospolitej XVIII wieku i wskaże w sposób oczywisty, że twórczość europejska docierała tu na bieżąco. Interesującym zagadnieniem była adaptacja tej twórczości w postaci kontrafaktur i aranżacji, które często zachowały się w archiwach pod nazwiskami polskich twórców. Omówione ono zostało oddzielnie w ostatnim rozdziale, której nadałam charakter glosy.

Przygotowana przeze mnie książka, skoncentrowana na muzyce religijnej, jest pierwszym tak szerokim ujęciem jej wielu aspektów kultywowanych przez cały wiek XVIII. Ograniczając się do muzyki religijnej, nakreśliłam problematykę na podstawie uzyskanych materiałów z istniejącej literatury oraz przeprowadzonych przeze mnie badań, co stanowi punkt wyjścia do dalszych działań. W sytuacji tylu jeszcze braków, ogromnej ilości nieprzebadanych materiałów archiwalnych i muzycznych, trudno w ciągu kilku lat niezwykle intensywnych badań źródłowych, obejmujących znaczącą liczbę ośrodków, mieć poczucie zakończonej pracy. Przedstawiłam jednak to, co ocalało, i część tego, co straciliśmy, oraz to, czego jeszcze należy szukać, aby obraz muzyki religijnej XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej stawał się coraz pełniejszy.

Alina Mądry

>> Informacje o autorce

Cykl wydawniczy Historia Muzyki Polskiej składa się z 12 tomów omawiających kolejne epoki historii muzyki: Średniowiecze, Renesans, Barok, Klasycyzm, Romantyzm, okres między Romantyzmem a Współczesnością i Współczesność. Wszystkie książki wchodzące w skład publikacji, zostały napisane przez wybitnych muzykologów, znawców okresów, którym poświęcili swoje prace.

To jedyny w swoim rodzaju cykl wydawniczy, który w naukowy sposób opisuje kompleksowo, na tle kultury europejskiej, rozwój i historię muzyki polskiej od początku naszej państwowości aż do roku 2000.

Narodowe Centrum Kultury stopniowo udostępnia wersje elektroniczne publikacji wchodzących w skład cyklu.