17 września 1939 r. nad ranem, realizując uzgodnienia tajnego protokołu paktu Ribbentrop-Mołotow, Armia Czerwona zaatakowała Polskę na całej długości wschodniej granicy siłami ponad 600 tys. żołnierzy, niemal 5 tys. czołgów i ponad 3 tys. samolotów. Granicy polsko-sowieckiej strzegły jedynie bataliony Korpusu Ochrony Pogranicza (12 tys.). Na wschód od Bugu znajdowało się też ponad 200 tys. żołnierzy z ośrodków zapasowych, byli oni jednak słabo uzbrojeni.

Naczelny Wódz gen. Edward Rydz-Śmigły wydał dyrektywę ogólną zabraniającą atakowania wojsk sowieckich. Walczyć można było tylko w razie ataku z ich strony. Mimo to doszło do wielu potyczek, na przykład pod Szackiem czy Wytycznym. Broniły się Wilno (18–19 września) i Grodno (20–22 września). 22 września honorowo skapitulował Lwów. Garnizon polski miał swobodnie przedostać się do Rumunii, jednak Sowieci złamali ustalenia, aresztując obrońców. W walkach z Armią Czerwoną zginęło lub zaginęło 3–7 tys. żołnierzy, a 20 tys. zostało rannych. Do niewoli dostało się około 250 tys.

ZSRS zajęło w 1939 r. ponad połowę terytorium II Rzeczypospolitej. Tereny te wcielono do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR. Ludność przymusowo otrzymała obywatelstwo sowieckie (paszportyzacja). Wszelka własność w przemyśle, handlu i rolnictwie została przejęta przez państwo. Kościół katolicki i wszelkie inne związki wyznaniowe były bezwzględnie zwalczane. Terror skierowany był przeciwko wszystkim warstwom społecznym.

Na pobyt w łagrach skazywano przede wszystkim wojskowych – tych, którzy uniknęli śmierci w zbrodni katyńskiej, działaczy politycznych, funkcjonariuszy policji, intelektualistów, leśników, właścicieli majątków i wszelkiego rodzaju wrogów klasowych. Ich rodziny podczas czterech wielkich akcji deportacyjnych zostały wywiezione w głąb ZSRS. Celem wywózek były różne republiki, kraje i obwody ZSRS – od Archangielska, przez Kraj Krasnojarski, republikę Komi, po Kazachstan. W akcjach tych wywieziono 350 tys. osób, wiele z nich nie przeżyło deportacji i warunków panujących w nowym miejscu pobytu. Po wybuchu w 1941 roku wojny ZSRS z Niemcami tysiące więźniów wymordowano, a kolejne grupy deportowano na wschód.

Okupacja sowiecka przyniosła śmierć wielu naukowcom, artystom i intelektualistom. Tysiące innych wywieziono do łagrów. Polska kultura miała przestać istnieć. Ślady polskiej historii, np. pomniki, były niszczone lub zawłaszczane przez sowiecką ideologię. Nad wszystkim miała pieczę cenzura.

Archiwalia (zdjęcia, materiały filmowe) wykorzystane na wystawach pochodzą z: Narodowego Archiwum Cyfrowego, Muzeum II Wojny Światowej, Ośrodka Karta, Muzeum Katyńskiego, Instytutu Pamięci Narodowej oraz Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Zapiski z Kozielska – rozmowa z prof. Januszem Riegerem