- W Kordegardzie, galerii Narodowego Centrum Kultury prezentujemy  dorobek  Artura Szyka - artysty cenionego zarówno  w Polsce, jak i za granicą, który stworzył swój charakterystyczny, niepowtarzalny styl. Malarz, miniaturzysta, rysownik, karykaturzysta żył i tworzył w pierwszej połowie XX wieku. Był polskim patriotą pochodzenia żydowskiego a po wojnie - również obywatelem amerykańskim. W latach 40. XX wieku jego rysunki i karykatury były publikowane i  prezentowane we wszystkich zakątkach USA, w tym na łamach najważniejszych amerykańskich dzienników i magazynów. Twórczość Artura Szyka jest niezwykle bogata. W Kordegardzie skupiliśmy się na jej niewielkim, ale bardzo dla artysty ważnym wycinku - na jego związkach z Polską i zaangażowaniem w walkę o niepodległe państwo polskie - mówi prof. Rafał Wiśniewski, Dyrektor Narodowego Centrum Kultury.

W przestrzeni galerii można obejrzeć 33 prace Artura Szyka, w tym plakaty z 1920 roku  związane z utworzeniem Armii Ochotniczej gen. Józefa Hallera i mobilizacją społeczeństwa podczas wojny polsko-bolszewickiej. Szyk był polskim żołnierzem i brał czynny udział w obronie Polski w 1920 roku, ale również pracował w wydziale Propagandy i tworzył mobilizacyjne plakaty. Z lat dwudziestych będziemy mogli podziwiać prawdziwy unikat – dwa rysunki udostępnione przez Muzeum Karykatury.

W Kordegardzie zobaczymy też piętnaście ilustracji, które Artur Szyk wykonał dla zobrazowania słynnego Statutu Kaliskiego z 1264 r., pierwszego dokumentu nadającego prawa Żydom w Polsce. Prace zostały pozyskane dzięki uprzejmości Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Adama Asnyka w Kaliszu. Stanowią one dzieło życia artysty, który od końca 1926 roku do 1930 roku pracował nad kolejnymi arkuszami. Technika iluminacji, której użył Szyk do ich stworzenia, nawiązuje do średniowiecznych iluminowanych ksiąg ze zbiorów Luwru i francuskiej Biblioteki Narodowej, które artysta zgłębiał podczas pobytu w Paryżu. Swoje dzieło zadedykował Józefowi Piłsudskiemu, w którym widział gwaranta przyjaznego współistnienia wszystkich grup narodowych w Polsce. „Wierzę mocno, że świetne tradycje polskiej tolerancji religijnej i narodowej zatriumfują nad nagonkami rozpętanych nacjonalizmów” – deklarował Artur Szyk. Od 1932 roku ilustracje do Statut Kaliskiego były wystawiane w Polsce, Londynie, Genewie, Paryżu, w Nowym Jorku oraz w Bibliotece Kongresu USA w Waszyngtonie. Stały się sensacją artystyczną. „Jestem Żydem, a Polska jest moją ojczyzną. Nie umiem jednego od drugiego oddzielić w moim sercu” – mówił Artur Szyk podczas wystawy w Warszawie w 1932 r.  

Ekspozycja ukazuje również cykl pocztówek z 1939 roku z miniaturami Artura Szyka, które powstały na zamówienie polskiego rządu w związku z Wystawą Światowej w Nowym Jorku w 1939 roku. Pocztówki ilustrują ideę braterstwa polsko-amerykańskiego i pochodzą ze zbiorów prywatnych oraz Centrum Paderewskiego w Kąśnej Dolnej. Te ostatnie są opatrzone znaczkiem Ignacego Paderewskiego z 1970 roku autorstwa Tadeusza Styki.

Wystawę dopełniają druki ulotne w postaci „Cegiełki na budowę domu-pomnika J. Piłsudskiego w Łodzi” oraz książka “New Order” z 1941 r. zawierająca 38 karykatur antywojennych autorstwa Szyka. Publikacja ta, niezwykle popularna w Stanach Zjednoczonych, pokazywała cierpienia ofiar wojny, w tym Polaków i Żydów. W czasie II wojny światowej Szyk pokazywał swoje prace na 25 wystawach starając się uwrażliwiać i mobilizować obywateli USA do pomocy ofiarom konfliktu.

Z okresu powojennego pochodzą dwie karty z cyklu „Państwa świata” przedstawiające Polskę i Izrael, którego powstanie w 1948 r. Szyk powitał z radością i nadzieją.

- Wystawa Narodowego Centrum Kultury koncentruje się na trzech latach, które odegrały ważną rolę w życiu i twórczości Szyka: 1920, 1932 i 1939 roku. 1920 to walka z bolszewikami. Artur Szyk był nie tylko rysownikiem, ale również służył jako porucznik w oddziale generała Bułak-Bałachowicza. Brał udział w walkach, a za odwagę otrzymał awans oficerski. Kolejny rok - 1932 r. to czas wielkiej objazdowej wystawy Szyka w 14 polskich miastach z kartami “Statutu Kaliskiego”, która poruszała problem wielowiekowego współistnienia polski-żydowskiego i stała się wówczas artystyczną sensacją. 1939 – to rok wystawy światowej w Nowym Jorku, na którą artysta przygotował miniatury na zlecenie państwa polskiego obrazujące wkład Polaków w tworzenie się Stanów Zjednoczonych oraz rok wybuchu II wojny światowej – tu przypominamy jego znakomite dzieło – książkę z antyhitlerowskimi karykaturami „New Order” - dodaje kuratorka wystawy Agnieszka Bebłowska Bednarkiewicz.

***

Kordegarda, Galeria Narodowego Centrum Kultury: Patriota / Artur Szyk

Czas trwania: 16.11.2023 – 10.12.2023

Kuratorka: Agnieszka Bebłowska Bednarkiewicz
Wernisaż: 16.11.2023 godz. 18.00

Oprowadzanie kuratorskie: 17.11, 24.11, 1.12, 8.12 godz. 16.00-19.00

Organizatorzy wystawy: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowe Centrum Kultury

***

Artur Szyk, (ur.  1894 Łódź, zm. 1951 New Canaan, USA) – artysta, grafik, ilustrator książek, scenograf, karykaturzysta. Swoją artystyczną edukację rozpoczął w Łodzi, a od 1908 roku kontynuował w  Académie Julian w Paryżu. Po powrocie do Polski w 1910 jako wolny słuchacz uczestniczył w zajęciach i wykładach profesora Teodora Axentowicza w krakowskiej ASP.

Wybuch I wojny światowej zastał go na Bliskim Wschodzie, gdzie odbywał artystyczną podróż w gronie łódzkich malarzy. Zatrzymany w Turcji pod zarzutem szpiegostwa zobowiązał się do opuszczenia Turcji i wstąpienia do armii carskiej. W Odessie został wcielony do wojska rosyjskiego i wysłany na front zachodni. Na terenie Polski udało mu się zbiec i wrócić do rodzinnej Łodzi.

W tamtym czasie Szyk intensywnie pracował jako karykaturzysta. Jego rysunki pojawiały się na łamach pism: „Śmiech”, ”Kurier Świąteczny”, „Mucha”, „Republika” czy „Ekspres Ilustrowany”. Wziął udział w  wojnie polsko-bolszewickiej (1919 - 1921). Swój talent wykorzystywał  do tworzenia plakatów mobilizacyjnych Armii Ochotniczej. W 1921 roku przeniósł się z rodziną do Paryża. Efektem jego prywatnych studiów w Luwrze i francuskiej Bibliotece Narodowej nad średniowiecznymi i renesansowymi iluminacjami są m. in. słynne ilustracje do „Księgi Estery” czy „Kuszenia św. Antoniego” według Gustawa Flauberta. Dyrekcja Zbiorów Państwowych zakupiła jego „Statek króla Salomona” w 1922 roku, a w 1929 roku otrzymał  francuskie palmy akademickie. Po wystawie w Galerii Decour’a okrzyknięto go Mistrzem miniatury.

Pod koniec 1926 roku Szyk pracował nad 45-stronicowym dziełem życia - iluminowaną wersją „Statutu Kaliskiego”, z 1264 r., opisującego przywileje nadane Żydom przez Bolesława Pobożnego. Ten cykl sprowadził rodzinę Szyków znów do Polski – organizowane były liczne wystawy w wielu miastach w kraju i za granicą. Kolejnym słynnym cyklem historycznym artysty była seria rysunków „Waszyngton i jego czasy”, który Szyk rozpoczął jeszcze w Paryżu w 1929 r.  

Dojście Hitlera do władzy w 1933 roku, Szyk przyjął z niepokojem. Rozpoczął pracę nad Hagadą którą  zadedykował Polsce: „Polsce, Ojczyźnie mojej, odwiecznej siedzibie przodków moich, tę księgę wyzwolenia narodu mego w hołdzie miłości składam i na część dostojnych Żydów lwowskich inicjatorów mego dzieła księdze tej tytuł Hagady lwowskiej nadaję. Artur Szyk iluminator polski”. 

W 1937 roku artysta przeniósł się z rodziną do Londynu. Tam zastał  go wybuch II wojny światowej. Ostatnią dużą prezentacją prac Artura Szyka przed wybuchem II wojny światowej była ekspozycja jego grafik podczas Wystawy Światowej w Nowym Jorku w kwietniu 1939 r., poświęcona wkładowi Polaków w historię Stanów Zjednoczonych.

Już od czasów młodości Szyk angażował się społecznie i politycznie – tworzył karykatury polityczne i komentował rysunkami publikowanymi w gazetach aktualne wydarzenia. W czasie wojny Szyk starał się wspierać walkę Polaków z najeźdźcą. Publikował rysunki ukazujące los ofiar wojny - Polaków i Żydów. Po przeprowadzce do Ameryki w 1940 r. mocno zaangażował się w krytykę faszyzmu i walkę o pokój. Jego rysunki krążyły po całej amerykańskiej prasie, były też plakaty, pocztówki i znaczki pocztowe. Popularność przyniosły mu karykatury wojenne, w których ukazywał przywódców państw Osi – przede wszystkim Hitlera, Mussoliniego i Hirohito, a po zakończeniu wojny popierał utworzenie państwa izraelskiego.

Antywojenne prace rysował i publikował przez cały okres wojny – najpierw w Londynie, a  potem  w Ameryce. Eleonora Roosevelt nazwała artystę” jednoosobową armią”. Po wybuchu powstania w getcie warszawskim w 1943 roku, oddał w kilku wstrząsających pracach cześć ginącemu narodowi i jego bojownikom. W 1948 roku przyjął obywatelstwo amerykańskie.

W  USA tworzył stylizowane średniowieczne miniatury, iluminacje ksiąg, ilustracje powieści i bajek, karykatury i satyry polityczne dla gazet i czasopism. Jego prace stały się niezwykle popularne, znaleźć je można było wszędzie: w gazetach, czasopismach, na plakatach, pocztówkach i znaczkach, w publikacjach świeckich, religijnych i wojskowych, na budynkach publicznych. Jego prace publikował drukowały takie magazyny jak np. „Esquire”, „Collier's”, „New York Times”, „Chicago Sun” oraz „New York Post”.

W czasie wojny w USA odbyło się ponad 25 wystaw prac Artura Szyka. Dużą część dochodów z biletów i ze sprzedaży swoich prac artysta przeznaczał na organizacje charytatywne, wspierające Brytyjczyków w czasie wojny, np. na British American Ambulance Corps. W 1941 roku, w przeddzień Dnia Niepodległości ukazał się jego satyryczny album „The New Order”.  Satyry Szyka wyróżniały się na tle innych bogatą kolorystyką i dbałością o szczegóły przedstawienia. Już po wojnie, w 1946 roku, ukazał się drugi zbiór karykatur Szyka zatytułowany „Ink and Blood”.

Po zakończeniu wojny artysta zaangażował się w kampanię na rzecz utworzenia izraelskiego państwa i wspierania żydowskich uchodźców. Zilustrował w tym czasie m.in. książki Andersena, Chaucera i Baśnie z 1000 i jednej nocy. Wykonał też iluminowaną Proklamację Niepodległości Izraela i Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych. W 1948 r. otrzymał obywatelstwo amerykańskie. W ostatnich latach życia Szyk w swoich rysunkach krytykował także politykę Stanów Zjednoczonych. Opowiadał się przeciw zwolennikom makkartyzmu oraz piętnował przejawy rasizmu.

Po wojnie w Europie i w Polsce popadł w zapomnienie.

W latach 90. XX w. w USA powstało The Arthur Szyk Society, które zaczęło popularyzować twórczość artysty, m. in. poprzez wystawy i publikacje. Zorganizowana przez stowarzyszenia wystawa Mistrz słusznej sprawy: Artur Szyk o wojnie, Ameryce, Żydach w 2005 r. trafiła do Polski i była wystawiana w kilku miastach. Dużą wystawę prac Szyka zorganizowano także w 2008 r. w Niemieckim Muzeum Historycznym w Berlinie.