Jak mało kto od czasu zaborów Rzeczpospolitej wpłynął na formowanie się polskiej tożsamości, duchowości, mitów. Ważnym doświadczeniem formacyjnym było dla niego wyzwolenie w 1812 r. rodzinnego Nowogródka przez armię napoleońską idącą na Moskwę. Opisał to w finale „Pana Tadeusza”.

W 1817 r. założył samokształceniowe i patriotyczne Towarzystwo Filomatyczne, zaś w 1820 r. ukazała się jego „Oda do młodości”. Zapowiadała romantyczny przełom, którego dokonał w „Balladach i romansach” (1822) – ze sztandarową „Romantycznością”, a także w II i IV części „Dziadów”.

Po aresztowaniu w 1823 r., spędził kilka miesięcy w celi klasztoru bazylianów, co przetworzył w „Dziadach”. W latach 1824-27 był zesłany w głąb Rosji, odbył m. in. wyprawę na Krym, która zaowocowała „Sonetami krymskim”. Nawiązał kontakty z Aleksandrem Puszkinem i dekabrystami. Z tego czasu pochodzi „Konrad Wallenrood”, od którego ukuty został termin podstępnej walki zwany „walenrodyzmem”.

W czasie powstania listopadowego przebywał poza Polską, jednak to jego dzieło, czyli III część „Dziadów” wraz z „Wielką Improwizacją”, którą napisał w Dreźnie (1832), stała się credo emigracji oraz późniejszych pokoleń Polaków. Z kolei „Pan Tadeusz” (1834) uznany został za wykładnię polskości, polskiej tradycji i obyczajów.

Teorię mesjanizmu i dramatu romantycznego rozwijał w Paryżu, również jako wykładowca College de France oraz członek Koła Sprawy Bożej. W czasie Wiosny Ludów (1848) utworzył we Włoszech Legion Polski i założył „Trybunę Ludu”. Swoje poglądy polityczne i społeczne wyłożył w „Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”. W 1855 r. podczas wojny krymskiej wyjechał do Konstantynopola tworzyć Legion Polski. Zmarł otruty bądź na cholerę. W 1890 r. jego ciało zostało przeniesione na Wawel.

Dzieła Mickiewicza inspirowały najwybitniejszych. To „Kordian” Słowackiego, „Nie-boska komedia” Krasińskiego, „Wyzwolenie” Wyspiańskiego. Z kolei „Dziady” w reżyserii Dejmka stały się częścią Marca’68.

Wielokrotnie był wystawiany i ekranizowany „Pan Tadeusz” m. in. przez Andrzeja Wajdę. Znaczenie Mickiewicza dobrze definiuje fraza Zygmunta Krasińskiego: „My wszyscy z niego”.