Całe malarstwo Kossaka z charakterystycznymi wielkoformatowymi akwarelami w jasnej tonacji naznaczone jest duchem patriotycznej misji. Był romantykiem w czasach pozytywizmu, który chciał przywrócić Polakom pamięć o ich historii, gdy byli pozbawieni państwowości. Trawestując Sienkiewicza: malował ku pokrzepieniu serc. Stał się twórcą malarstwa historycznego. W centrum jego zainteresowania były czyny polskiego rycerstwa, zaś jednym z najbardziej charakterystycznych motywów Kossaka stał się koń.

Pochodził z rodziny zakorzenionej na Ukrainie – został ochrzczony w unickiej cerkwi, a po ukraińsku mówił tak dobrze jak po polsku . Podczas Zjazdu Słowiańskiego w Pradze w 1848 r., zadeklarował się jako „rusin-polonofil”.

Malarstwa uczył się u lwowskiego pedagoga Jana Maszkowskiego, ale jego mistrzem stał się akwarelista Piotr Michałowski i to od niego uczył się techniki malowania koni. Mógł rozwijać swoją pasję, ponieważ dzięki życzliwości rodziny Dzieduszyckich wszedł w kręgi galicyjskiego ziemiaństwa. Stał się jego portrecistą (Fredrów, Tyszkiewiczów), malował sceny z polowań, stadniny, konie.

W 1860 r. Kossak został dyrektorem artystycznym „Tygodnika Ilustrowanego”, a po powrocie z Paryża, w Warszawie pochłonęła go praca ilustratora. Koncentrował się na dawnej broni, ubiorach oraz scenach historycznych i batalistycznych. Ilustrował dzieła Mickiewicza, Sienkiewicza, Paska. Dokształcał się w Monachium w środowisku wybitnych polskich malarzy.

Do Warszawy już nie wrócił: nie chciał posyłać piątki dzieci do zrusyfikowanej po upadku powstania styczniowego szkoły. Kupił dwór pod Krakowem, zwany później Kossakówką. Działał tam salon artystyczny, gdzie spotykali się m. in. Henryk Sienkiewicz, Józef Chełmoński, Stanisław Witkiewicz, Adam Asnyk. Zaangażował się w działalność krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych oraz przygotowanie jubileuszu 50-lecia pracy Józefa Kraszewskiego.

Do jego najsłynniejszych dzieł należą „Sobieski pod Wiedniem”, „Czarniecki pod Płockiem”, „Chodkiewicz pod Smoleńskiem”, „Bitwa pod Raszynem”. Ale malował też sceny rodzajowe: „Stadnina na Podolu”, „Odsiecz smoleńska” czy „Kazimierz Pułaski pod Częstochową”.

Zmarł 29 października 1899 r. Był ojcem malarzy Wojciecha, Jerzego, Karola oraz córki Jadwigi (Unrug), matki żony Stanisława Ignacego Witkiewicza.