Sam Żeromski określił swoją misję jako „rozrywanie ran, by nie zarosły błoną podłości”. Podejmował najtrudniejsze tematy, a jego powieści – jak „Dzieło grzechu” – wzbudzały obyczajowe kontrowersje. Jednocześnie stanowią one epicki opis losów transformacji polskiego społeczeństwa, które pod naporem polityki zaborców oraz rewolucji gospodarczej końca XIX w. z narodu pielęgnującego mit szlachty ( „Popioły” zekranizowanej przez Andrzeja Wajdę) zyskało nowych liderów, tworzących nową formację inteligencji.

Przemiany społeczne były podyktowane także klęską powstania i zubożeniem szlachty, co dotknęło rodzinę Żeromskiego.  Problemy te podejmuje pisarza w „Rozdziobią nas kruki, wrony” i „Wiernej rzece”. Czas gimnazjum, które było miejscem rusyfikacji, przeżył w Kielcach, co opisał w „Syzyfowych pracach”. Problemy zdrowotne i trudności finasowe spowodowały, że gimnazjum ukończył w 1886 r.  bez matury. W tym samym roku rozpoczął studia w  Instytucie Weterynarii w Warszawie, gdzie zetknął się z ruchem socjalistycznym. Pracował jako guwerner, a potem wyjechał do Szwajcarii, gdzie w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu objął stanowisko bibliotekarza.

„Syzyfowe prace” i „Ludzi bezdomnych” opublikował w 1899 r. W „Ludziach bezdomnych” sportretował Tomasza Judyma, który stał się symbolem społecznika zderzającego się z realiami polskimi przełomu wieku. Czas napięć społecznych doby rewolucji 1905 r. znalazły odzwierciedlenie w dramacie „Róża”.

Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do Legionów, ale nie brał udziału w walkach. Uczestniczył w pracach Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego i i pełnił funkcję prezydenta Rzeczpospolitej Zakopiańskiej, która była zapowiedzą wolnej Polski. Jej odrodzenie wspierał uczestnicząc w plebiscycie na terenie dawnych Prus. W październiku 1920 roku, podczas wojny polsko-bolszewickiej  został członkiem Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa. Do wojny nawiązał w opowiadaniu „Na probostwie w Wyszkowie”, zakazanym w PRL, gdzie opisał zdrady narodową polskich komunistów .

Organizował życie kulturalnej II RP, inicjując powołanie Akademii Literatury i polskiego PEN Clubu. Skomplikowany proces tworzenia nowej państwowości opisał w „Wietrze od morza” i „Przedwiośniu”, nie wolnych od pesymizmu i społecznego radykalizmu. W uznaniu zasług prezydent Stanisław Wojciechowski przyznał mu mieszkanie na Zamku Królewskim. Był czterokrotnie nominowany do Nobla. Zmarł 20 listopada 1925 r.