Okres zawarty w przedziale czasowym 1900–1939 w historii muzyki nie jest jednolity pod względem stylistycznym, na co wskazuje już tytuł książki, akcentujący znaczenie przemian, jakie się dokonały w myśleniu kompozytorskim i przejściu od ustalonych norm klasyczno-romantycznych do nowych założeń techniki kompozytorskiej. Podstawą bardziej szczegółowej periodyzacji tego okresu stały się przede wszystkim kryteria muzyczne (podział na kierunki muzyczno-estetyczne i pokolenia kompozytorów), ale też pozamuzyczne (ważne wydarzenia historyczne wpływające głównie na działalność instytucji muzycznych).

Struktura pracy wynika z przemian zachodzących w muzyce na osi czasu, które wyznaczają podział na części i rozdziały. Trzy z nich zostały poświęcone omówieniu życia muzycznego i twórczości kompozytorów Młodej Polski (1900–1918). W rozdziale I została przedstawiona kultura muzyczna w głównych miastach na ziemiach polskich – Warszawie, Lwowie i Krakowie. Zakończenie tego rozdziału dotyczy życia muzycznego w latach pierwszej wojny światowej. Rozdział II obejmuje problemy twórczości muzycznej kompozytorów polskich związane z rozwojem europejskiego modernizmu na przełomie XIX i XX wieku. Kierunek ten zrodził się z opozycji do XIX-wiecznego pozytywizmu i rozprzestrzeniał na wszystkie kraje Europy i wszystkie rodzaje sztuki. W Polsce jego odpowiednikiem stał się termin „Młoda Polska” na wzór analogicznych nazw w innych krajach jak Młoda Francja, Młode Niemcy, Młoda Austria czy Młoda Skandynawia. Ta rodzima odmiana modernizmu ukształtowała nową świadomość artystyczną przeformułowującą dotychczasowy system wartości. W muzyce polskiej początków XX stulecia zarysował się jednak konflikt pomiędzy starszym pokoleniem twórców, kontynuujących tradycje klasyczno-romantyczne i pozytywistyczną estetykę, a nieliczną grupą młodych kompozytorów określanych muzyczną Młodą Polską. Miano to zrosło się wprawdzie w historii muzyki tylko z członkami Spółki Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich (Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki, Apolinary Szeluta), ale krąg ten został w pracy poszerzony o Mieczysława Karłowicza i Eugeniusza Morawskiego. Również inni kompozytorzy – Henryk Melcer, Henryk Opieński, Zdzisław Jachimecki – w niektórych przynajmniej utworach dołączają do grona młodopolan. W odróżnieniu od starszego pokolenia, uznającego pozytywistyczne założenia „służby narodowej” za podstawowy cel sztuki, młodzi kompozytorzy skłaniali się ku estetyce modernizmu, ku hasłom autonomii sztuki i nawiązywali do stylu szkoły nowoniemieckiej uchodzącej wówczas w środowisku polskim, ale też austriacko-niemieckim, za „muzykę przyszłości”.

Wewnętrzna cezura, jaką stanowi rok 1914 (wybuch I wojny światowej), oznacza wprawdzie istotne zmiany w życiu muzycznym Polski, jednak z punktu widzenia techniki kompozytorskiej dotyczy głównie rozwoju stylu indywidualnego Karola Szymanowskiego (rozdział III). Przebywając w rodzinnej Tymoszówce na Ukrainie, w trudnym okresie wojny i rewolucji 1917 roku Szymanowski stworzył dzieła o nieprzemijającym znaczeniu dla muzyki polskiej, które świadczą o rodzeniu się nowego idiomu stylistycznego. Późnoromantyczny świat dźwiękowy ustępuje wówczas miejsca poszukiwaniu nowych jakości w zakresie harmoniki, tonalności i kolorystyki, choć nie zmienia się postawa estetyczna twórcy zakorzeniona w modernizmie. W prezentacji głównych dzieł tego okresu (m.in. III Symfonia Pieśń o nocy op. 27, Mity na skrzypce i fortepian op. 30, Maski na fortepian op. 34, I Koncert skrzypcowy op. 35, Pieśni muezina szalonego op. 42, opera Król Roger op. 46), połączono interpretację pozamuzycznej zawartości – obecnej w tekstach utworów wokalno-instrumentalnych, tytułach czy nieujawnionych źródłach inspiracji – z analizą muzycznej formy. Podsumowaniem rozdziału jest zarys myśli estetycznej Szymanowskiego na podstawie zachowanych fragmentów jego powieści Efebos.

Rozdziały IV i V dotyczą okresu II Rzeczypospolitej (1919–1939). Rozdział IV, poświęcony kulturze muzycznej niepodległej Polski, stanowi kontynuację tematyki poruszanej w rozdziale I. Z kolei rozdział V został poświęcony nurtującej ówczesne środowisko muzyczne idei narodowości w sztuce. Trwało jednak zazębianie się kierunków muzycznych. Wciąż w głąb lat trzydziestych, a nawet później zaznaczał swą obecność tradycjonalny nurt muzyki, reprezentowany m.in. przez Witolda Maliszewskiego, Feliksa Nowowiejskiego, Tadeusza Joteyko, także Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szelutę. Równocześnie już w latach 1919–1920 Karol Szymanowski stworzył swój program stylu narodowego, zakorzenionego w folklorze i w tradycji polskiej, ale odkrywczego i otwartego na nowe zjawiska kultury europejskiej. Reprezentatywne dzieła tego stylu to cykl pieśni Słopiewnie op. 46 bis, balet Harnasie op. 55, Mazurki na fortepian op. 50, Stabat Mater na głosy solowe, chór i orkiestrę op. 53, Pieśni kurpiowskie na głos i fortepian op. 58 oraz Sześć pieśni kurpiowskich na chór mieszany a cappella. Kierunek folklorystyczno-narodowy, reprezentowany głównie przez Szymanowskiego i jego kontynuatorów, budził też zainteresowanie wśród twórców od niego niezależnych, jak Ludomir Rogowski, Stanisław Wiechowicz, Aleksander Tansman, Józef Koffler czy Szymon Laks. Z kolei nurt młodopolski zainicjowany przez kompozytorów Spółki Nakładowej w pierwszej dekadzie stulecia nie skończył się w 1918 roku, lecz był w latach dwudziestych kontynuowany przez jednych kompozytorów (np. Eugeniusza Morawskiego czy Ludomira Różyckiego), przez innych zaś podjęty na nowo, ale w nawiązaniu do stylu Szymanowskiego ze środkowego okresu twórczości.

Istotny przełom w historii muzyki polskiej zachodzi pod koniec lat dwudziestych, kiedy kształtujący się po I wojnie światowej w muzyce europejskiej neoklasycyzm staje się przedmiotem szerszych zainteresowań młodego pokolenia kompozytorów. Właśnie ta cezura wyznaczyła w książce niniejszej podział na dwie części. Druga część Neoklasycyzm w muzyce polskiej XX wieku wykracza chronologicznie poza okres międzywojenny. Nurt ten, zaznaczający się w muzyce polskiej około połowy lat dwudziestych, rozwijał się dalej w latach drugiej wojny światowej oraz w okresie powojennym do około 1956 roku. Neoklasycyzm był reprezentowany początkowo przez muzykę twórców działających w Paryżu (Aleksander Tansman), nieco później został zaakceptowany przez przyjeżdżających do Paryża na studia (najczęściej do Nadii Boulanger) młodych adeptów kompozycji, którzy założyli tam pod koniec 1926 roku Stowarzyszenie Młodych Muzyków Polaków w Paryżu. Ta sama grupa twórców działała później w okresie II wojny światowej i w okresie powojennym w kraju i na emigracji.

Jeśli w pierwszej części pracy uwaga była skierowana na twórców i pojedyncze dzieła, to w rozdziałach poświęconych neoklasycyzmowi podjęto z jednej strony próbę kodyfikacji norm języka muzycznego na przykładach twórczości kompozytorów polskich, a z drugiej próbę rekonstrukcji estetyki tego kierunku na podstawie artykułów prasowych i rozpraw pióra krytyków, kompozytorów i teoretyków. W Polsce najbardziej oryginalna była pod tym względem rozprawa Konstantego Regameya „Treść i forma w muzyce” (Warszawa 1933), oparta na koncepcji czystej formy Stanisława Ignacego Witkiewicza. W ostatnim rozdziale przypomniano często podkreślaną w piśmiennictwie XX wieku opozycję neoklasycyzmu i ekspresjonizmu Szkoły Wiedeńskiej, dwóch głównych kierunków uosabianych przez dwie wielkie indywidualności twórcze: Strawińskiego i Schönberga. Z dzisiejszego punktu widzenia obydwa kierunki oznaczały propozycję nowej muzyki. Szkoła Wiedeńska zapoczątkowała ruchy awangardowe, neoklasycyzm oznaczał próbę ustanowienia nowego, uniwersalnego ładu. Obydwie propozycje miały istotne znaczenie dla przyszłości muzyki. Szkoła Wiedeńska – dzięki nowatorstwu swych poszukiwań, neoklasycyzm – dzięki szerokiemu spojrzeniu na tradycję minionych pokoleń i jej restytuowanie.

>> Informacje o autorce

Cykl wydawniczy Historia Muzyki Polskiej składa się z 12 tomów omawiających kolejne epoki historii muzyki: Średniowiecze, Renesans, Barok, Klasycyzm, Romantyzm, okres między Romantyzmem a Współczesnością i Współczesność. Wszystkie książki wchodzące w skład publikacji, zostały napisane przez wybitnych muzykologów, znawców okresów, którym poświęcili swoje prace.

To jedyny w swoim rodzaju cykl wydawniczy, który w naukowy sposób opisuje kompleksowo, na tle kultury europejskiej, rozwój i historię muzyki polskiej od początku naszej państwowości aż do roku 2000.

Narodowe Centrum Kultury stopniowo udostępnia wersje elektroniczne publikacji wchodzących w skład cyklu.