Fundusz Obrony Narodowej, powołany 9 kwietnia 1936 r., podobnie jak ogłoszona wiosną 1939 r. Pożyczka Obrony Przeciwlotniczej, miał pomóc w zebraniu środków na modernizację armii i rozwój sił zbrojnych. Szeroki udział warstw społecznych w zbiórkach i subskrypcjach pokazał gotowość do stawienia oporu hitlerowskim Niemcom. Choć na rozbudowę armii było już za późno, popularność obu inicjatyw dowiodła jedności społeczeństwa w obliczu zagrożenia.

Wśród żydowskich darczyńców i subskrybentów były gminy i instytucje, właściciele dużych firm i przedsiębiorstw, inteligencja, ale także niezamożni handlarze, rzemieślnicy i robotnicy, ludzie o różnych światopoglądach i zapatrywaniach politycznych. Na Fundusz składali się mieszkańcy wielkich miast, niewielkich osad i miasteczek w centralnej i wschodniej Polsce. W najuboższych regionach kraju Żydzi stanowili nawet jedną trzecią darczyńców. Ich ofiarność na FON i POP świadczyła o dojrzałości obywatelskiej. Nie było to bez znaczenia w państwie, którego polityka narodowościowa była niekonsekwentna, podporządkowana etnicznie traktowanemu pojęciu narodu, a przy tym nie wolna od ksenofobii.

Ta wystawa to opowieść o przywiązaniu polskich Żydów do Polski jako swojej ojczyzny, mimo że ta relacja bywała trudna i pełna zawiłości – mówi Albert Stankowski, dyrektor Muzeum Getta Warszawskiego. Od wieków na krajobraz Rzeczpospolitej składały się żydowskie gminy, miasta i miasteczka – sztetle – oraz dwory cadyków, największych duchowych przywódców świata chasydów. Obok nich żyli także zasymilowani Żydzi, którzy po odzyskaniu niepodległości aktywnie budowali fundamenty odradzającej się Polski. Pomimo narastającego w latach 30. antysemityzmu, wobec wspólnego zagrożenia, jakim był faszystowski reżim III Rzeszy, polscy Żydzi stanęli solidarnie z innymi obywatelami Polski. Ich patriotyzm był niezłomny – ofiarowali swoje środki na Fundusz Obrony Narodowej, dając dowód na to, że Polska była dla nich nie tylko miejscem zamieszkania, ale domem, za który byli gotowi walczyć.

Centralnym punktem wystawy są ofiarowane przez Żydów precjoza. Rozpoczynają ją natomiast lata pierwszej wojny światowej i historie Żydów-legionistów, obrońców Lwowa i uczestników wojny polsko-bolszewickiej, ponieważ zaangażowanie w zbiórki i subskrypcje było jednym z wielu przykładów udziału Żydów w dziele odzyskania, utrzymania i obrony niepodległości. Ekspozycja prezentuje sytuację ludności żydowskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, wkład Żydów w polską kulturę, literaturę i sztukę, a także problemy, z jakimi musieli się mierzyć w drugiej połowie lat trzydziestych naznaczonych ksenofobią i antysemicką retoryką. Mimo tego Polska była również ich ojczyzną, a za swój polski patriotyzm wielu zapłaciło najwyższą cenę.

Wystawa „Ofiara Żydów na Rzecz Funduszu Obrony Narodowej” stanowi wyjątkową okazję, żeby przypomnieć niebagatelny wkład społeczności żydowskiej w ochronę i umacnianie polskiej niepodległości. Dzięki prezentowanym na ekspozycji unikatowym judaikom możemy lepiej zrozumieć zaangażowanie i patriotyzm Żydów w realiach międzywojennej Polski. Ich poczucie obywatelskiego obowiązku niejednokrotnie wymagało przezwyciężania trudności w obliczu narastających napięć politycznych i społecznych tamtego czasu. Wystawa to nie tylko hołd oddany ich ofiarności, ale także przypomnienie o wielokulturowym dziedzictwie Polski, które jest nieodłącznym elementem naszej historii i tożsamości – komentuje Robert Piaskowski, dyrektor Narodowego Centrum Kultury.

Żydzi walczyli w wojnie obronnej w 1939 r., działali w konspiracji, wstępowali do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i armii generała Andersa, zgłaszali się do dywizji tworzonych u boku Armii Czerwonej i oddziałów walczących w powstaniu warszawskim. Stąd prezentowanym na wystawie srebrom i judaikom podarowanym na FON towarzyszą m.in. fotografie, dokumenty archiwalne i prace plastyczne nawiązujące zarówno do samej zbiórki, jak i udziału Żydów w polskim czynie zbrojnym.

W 1939 r. środki i kosztowności FON znalazły się na Zachodzie i pozostawały w gestii polskiego rządu na uchodźstwie. Po wojnie dużą ich część przekazano władzom Polski Ludowej. Uległy wówczas rozproszeniu, a numizmaty i precjoza przetopiono i rozprzedano. W 1976 r. do kraju wróciły pozostałe trzy tony sreber, które wzbogaciły kolekcje muzealne. Ich wybór prezentujemy na wystawie w warszawskiej Kordegardzie.

W czasie trwania wystawy będzie można wziąć udział w oprowadzaniach kuratorskich, które odbędą się w dniach: 20 i 27 września oraz 4, 11 i 19 października 2024.

Kuratorzy: Kamila Pściuk-Glazer, prof. Konrad Zieliński
Współpraca: Arleta Engwert, dr Paweł Freus, Zofia Gałązka, Robert Gola, dr Michał Grochowski, dr Mariusz Jastrząb, Magdalena Kruszewska-Polak, Dorota Kulawik, dr hab. Katarzyna Person- -Wooddin, dr Martyna Rejak-Grądzka, Janusz Wąż, Maciej Wójcicki, Aleksandra Wydro
Projekt scenograficzny i materiałów promocyjnych: Łukasz Markiewicz
Konsultant scenograficzny: Kamila Pściuk-Glazer
Nadzór nad realizacją wystawy: Monika Mastyj
Redakcja: Anna Michałowska, Mark Bernheim
Tłumaczenie: Jakub Majchrzak
Realizacja dźwięku: Filip Wójcik

Organizatorzy:
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Muzeum Getta Warszawskiego
Narodowe Centrum Kultury
Patronat: Ministerstwo Obrony Narodowej
Patroni honorowi: Wicepremier, Minister Obrony Narodowej Władysław Kosiniak-Kamysz, Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy
Patronat medialny: Polskie Radio S.A.