doi.org/10.26112/kw.2024.126.01

doi.org/10.26112/kw.2024.126.02

The most interesting things happen at the borderlines between various ethno-cultural spaces, as Mikhail Bakhtin claimed already in the 1920s. At their junctions and intersections, new, still undefined disciplines emerge and sometimes – as in the case of cultural studies – they must wait for half a century to earn their own name. Such interdisciplinary and intercultural studies with a culturological or culturosophic orientation were born in the Eastern Europe Scientific Research Institute which operated in Vilnius in the years 1930–1939. Before the Second World War, the Institute was regarded as a communist spy network, and after the war – as a Sovietological centre. Meanwhile, it was the birthplace of a discipline which can legitimately be called trans-border cultural studies, as suggested by its organisational structure, research practices of its founders and lecturers, and publications in the Institute’s monograph series and the “Balticoslavica” yearbook. The article is an attempt to reconstruct the Institute’s profile and to present the intellectual and ideological outlook of selected scientists it employed. Moreover, it outlines transgenerational “amity circles”: a community of thinkers and artists affiliated with scientists from the Eastern Europe Scientific Research Institute, both in Poland and abroad.

Key words: Eastern Europe Scientific Research Institute, “Balticoslavica”, transborder cultural studies, vernacular modernism

Bibliography

Baczyński, Stanisław. Propozycje. Nowa kultura – nowa cywilizacja, red. Anna Szawerna-Dyrszka. Katowice: Wydawnictwo UŚ, 2021.

Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa, Cezaria. Łańcuch tradycji. Teksty wybrane, red. Lech Mróz, Anna Zadrożyńska. Warszawa: Wydawnictwa UW 2005.

Bujnicki, Tadeusz, red., Teodor Bujnicki. Ostatni bard Wielkiego Księstwa Litewskiego. Białystok: Książnica Podlaska, 2012.

Filipajtis, Eugeniusz. Lewica akademicka w Wilnie 1930 – pocz. 1935. Białystok: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965.

Ilgiewicz, Henryka. Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej oraz Szkoła Nauk Politycznych w Wilnie (1930–1939). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2019.

Jasinowski, Bogumił. Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja, red. Marek Kornat. Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej „Księgarnia Akademicka”, 2002.

Kornat, Marek. Polska szkoła sowietologiczna (1918–1939). Kraków: Arcana, 2003.

Krzyżanowski, Julian. Byliny: Studium z dziejów rosyjskiej epiki ludowej. Wilno: Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, 1934.

Majewski, Tomasz, red., Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesność i kultura popularna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2008.

Malicki, Jan, Andrzej Pukszto, red., Początki sowietologii. Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie 1930–1939. Idee – ludzie – dziedzictwo. Z okazji 90-lecia powołania. Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Studium Europy Wschodniej, 2021.

Sukiennicki, Wacław. Legenda i rzeczywistość. Wspomnienia i uwagi o dwudziestu latach Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Paryż: Instytut Literacki, 1967.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.03

The article discusses the project of Konstanty Troczyński’s poetics theory within the framework of the history of cultural studies, not the history of literary studies. It is not Troczyński’s education in both Polish studies and sociology that justifies the suggested approach, but predominantly the fact that his concept was founded on transferring the theory of actions formulated by his master and friend Florian Znaniecki to the field of literary studies (which clearly distinguished this approach from other, better known – both then and now – approaches to literary theory from the 1920s and 1930s). Znaniecki claimed that the only sphere we can access cognitively is a cultural reality, which consists of meanings given to the world by people (the humanistic factor) and should be studied through analysing actions taken by members of specific communities. Troczyński thought literature ought to be treated as part of culture understood in this manner, and defined a literary work as a conscious creation of fiction, a result of artistic activities. According to him, the analysis of its form was the proper subject of poetics. By pointing out mental and geographic places of knowledge common to both scholars, it is possible to reconstruct the context of their unacknowledged commonality of thought which can be extrapolated to the new disciplines they practised, namely literary theory and sociology defined as one of sciences of culture, both of which emerged in Poland in the interwar period.

Key words: Konstanty Troczyński, Florian Znaniecki, theory of activity, commonality, places of knowledge

Bibliography

Cieniawa, Stanisław. Sztuka i krytyka literacka. Studium poglądów estetycznych Konstantego Troczyńskiego. Rzeszów: Wydawnictwo Uczelniane WSP w Rzeszowie, 1977.

Dąbrowski, Stanisław. Konstanty Troczyński – człowiek i doktryna: zbiór rozpraw. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988.

Dulczewski, Zygmunt. Florian Znaniecki. Życie i dzieło. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1984.

Dulczewski, Zygmunt. „Okres «poznański» w życiu Floriana Znanieckiego”. W: 60 lat socjologii poznańskiej, red. Andrzej Kwilecki. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1981.

Jacob, Chistian. „Lieux de savoir: Places and Spaces in the History of Knowledge”. KNOW. A Journal on the Formation of Knowledge 1 (2017).

Kobelska, Adela. Miasto, uniwersytet, literaturoznawstwo. Poznań lat dwudziestych i trzydziestych jako przestrzeń działania członków Poznańskiego Koła Polonistów. Warszawa: Wydawnictwa UW, 2016.

Szacki, Jerzy. Znaniecki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986.

Troczyński, Konstanty. Pisma wybrane. T. 1: Studia i szkice z nauki o literaturze. Oprac. Stanisław Dąbrowski. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1997.

Wróbel, Łukasz. Hylé i noesis. Trzy międzywojenne koncepcje literatury stosowanej. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2013.

Wysłouch, Seweryna. „Konstanty Troczyński – nonkonformista i nowator”. W: Stulecie poznańskiej polonistyki (1919–2019). T. 1: Okres międzywojenny i lata okupacji, red. Barbara Judkowiak, Seweryna Wysłouch, Sylwia Karolak, Anna Piotrowicz. Poznań: Wydawnictwo PSP, 2018.

Znaniecki Florian. Cultural Reality. Chicago: The University of Chicago Press, 1919.

Znaniecki, Florian. „Przedmiot i zadania nauki o wiedzy”. Nauka Polska V (1925).

Znaniecki, Florian. Wstęp do socjologii [1923]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.04

Once, during a discussion about the identity of cultural studies, Jacek Sójka used a Putmanesque metaphor by comparing the discipline to a flotilla of ships. In this respect it is worth to think not only about the sailing technique and strategy for the journey, but also about the lands this armada wishes to reach. The article attempts to analyse the basic premises, directions and research projects accompanying the birth of the Polish cultural studies (Stanisław Pietraszko, Marcin Czerwiński). By viewing the discourse on cultural studies in a broader, culturological context (Andrzej Mencwel), we may conclude that this tradition was not so much invented as grounded in a rich legacy of theoretical cultural thought. Within this scheme, a theory based on a metaphysical examination of culture regarded as a whole returns in successive variants as an overriding, not always fully defined formal framework mapping the research field for cultural studies. What is the landscape of cultural studies viewed from that perspective? Is it a no man’s land? An uncharted territory? A forgotten space? In order to outline the identity of cultural studies, one ought to try to describe the recurring invariants which define its cognitive horizon.

Key words: cultural studies, theory of culture, metaphysics, culturology

Bibliography

Czerwiński, Marcin. Kultura i jej badanie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985.

Czeżowski, Tadeusz. O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach. Toruń: Wydawnictwo UMK, 1948.

Godlewski, Grzegorz. „Kulturalizm Floriana Znanieckiego: losy niedokończonego projektu”. W: Wokół koncepcji kultury Floriana Znanieckiego, red. Krzysztof Łukasiewicz. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum, 2008.

Gomóła, Anna. „Tradycja, dziedzictwo, dorobek – rekonesans terminologiczny”. W: Tradycja dla współczesności. Ciągłość i zmiana. T. 1: Tradycja: wartości i przemiany, red. Jan Adamowski, Józef Styk. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2009.

Grondin, Jean. Piękno metafizyki. Tłum. Maria Marczak. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2021.

Hobsbawm, Eric. „Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji”. W: Tradycja wynaleziona, red. Terence Ranger, Eric Hobsbawm. Tłum. Mieczysław Godyń, Filip Godyń. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2008.

Kołodziejczyk, Sebastian T. „Semantyczne uwarunkowania różnicy między metafizyką a ontologią”. Kwartalnik Filozoficzny 42, 2 (2014).

Mencwel, Andrzej. „Kulturologia polska XX wieku”. W: Kulturologia polska XX wieku. T. 1. Red. Grzegorz Godlewski, Andrzej Kołakowski, Paweł Majewski, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Małgorzata Szpakowska. Warszawa: Wydawnictwa UW, 2013.

Pacukiewicz, Marek. Krajobrazy kontekstu. Katowice: Wydawnictwo UŚ, 2021.

Pietraszko, Stanisław. Uniwersyteckie studia kulturoznawcze. Warszawa: Centralny Ośrodek Upowszechniania Kultury, 1973.

Pietraszko, Stanisław, red., Przedmiot i funkcje teorii kultury. Wrocław: Wydawnictwo UWr, 1982.

Szacki, Jerzy. Tradycja. Warszawa: Wydawnictwa UW, 2011.

Znaniecki, Florian. „Rzeczywistość kulturowa”. W: Florian Znaniecki. „Humanizm i poznanie” i inne pisma filozoficzne. T. 2. Red. Jerzy Wocial. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1991.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.05

The author of the article is looking for concepts whose semantics would express the specificity of the Polish experience of the post-partition period. According to the hypothesis put forward in the text, they are connected to a cultural matrix which emerged in a later period, transforming a past collective experience into a form of “cultural knowledge” that determines researchers’ preferences for specific cultural models. In short, the Polish experience is rather difficult to reconcile with the idea of culture as a comprehensive, closed system, which was a theoretical model that Margaret Archer criticized, revealing the “myth of cultural integration” as its premise. In the subsequent parts of the article, the author looks at the reflection on culture practised by Polish theoreticians Stanisław Brzozowski and Stefan Żółkiewski. Despite the fundamental differences between the assumptions and goals of their theoretical and cultural thought, at least two elements remain convergent, indicating that these are ideas arising from a similar cultural background. First of all, there is the rejection of the understanding of culture as an integrated and functional whole, because such an understanding hides existing cultural struggles, and leaves no space for cultural creativity. Secondly, culture is understood here as transformed and recreated as a result of conscious actions, which the author of the text associates with the modernistic idea of “cultural programs”.

Key words: determinism, cultural programs, cultural struggles, cultural models, cultural policy

Bibliography

Archer, Margaret. Kultura i sprawczość, red. Krzysztof Wielecki. Tłum. Paweł Tomanek. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2019.

Baczyński, Stanisław. Sztuka walcząca. Lwów: Wydawnictwo Polskie, 1923.

Brzozowski, Stanisław. Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej. Wstęp Andrzej Walicki. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990.

Brzozowski, Stanisław. Pamiętnik. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2007.

Chałasiński, Józef. Społeczna genealogia inteligencji polskiej. Łódź: Wydawnictwo Czytelnik, 1946.

Kiossev, Aleksander. „Metafora samokolonizacji”. Tłum. Iwona Ostrowska. Czas Kultury 4 (2016).

Mencwel, Andrzej. Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2014.

Sousa Santos de, Bonawentura. Epistemologies of the South: justice against epistemicide. London: Routledge, 2014.

Świętochowski, Aleksander. Liberum veto. Wybór Samuel Sandler. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.

Walicki, Andrzej. Polska, Rosja, marksizm. Warszawa: Książka i Wiedza, 1983.

Żółkiewski, Stefan. Cetno i licho. Szkice 1938–1980. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983.

Żółkiewski, Stefan. Kultura i polityka. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958.

Żółkiewski, Stefan. „O stosunku kultury i społeczeństwa”. W: Przedmiot i funkcje teorii kultury, red. Stanisław Pietraszko. Wrocław: Wydawnictwo UWr, 1982.

Żółkiewski, Stefan. „Problemy modelu kultury”. Kultura i Społeczeństwo 11, 4 (1967).

doi.org/10.26112/kw.2024.126.06

The article analyses the contribution of Antonina Kłoskowska and Stefan Żółkiewski to the discourse on mass culture in socialist Poland. The author poses questions about their approach to mass culture and adapting Western models to the reality of a country built on socialist premises. Scientific activity in this area had not only a diagnostic function, but could also constitute an attempt to actively intervene in shaping the cultural landscape in the country. Kłoskowska suggested an original, “formal” definition of mass culture, distancing herself from simplified criticism represented i.a. by Dwight Macdonald, and created her own, more complex model of cultural homogenization, and in trying to explain the development process of this phenomenon in Poland, she came up with a concept of massification threshold. Żółkiewski claimed that his thoughts have a political context and suggested a distinction between the type and style of culture, developing a concept of culture which has a mass type and a socialist style.

Key words: mass culture, cultural policy, sociology in Polish People’s Republic, popularising culture

Bibliography

Czyżewski, Marek. „Socjologia wobec kultury – uwagi na marginesie koncepcji Antoniny Kłoskowskiej”. Przegląd Socjologiczny 61, 3 (2012).

Kłoskowska, Antonina. „Kształtowanie się kultury masowej w Polsce Ludowej”. W: Z historii i socjologii kultury. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.

Kłoskowska, Antonina. Kultura masowa: krytyka i obrona. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.

Kłoskowska, Antonina. „Kultura masowa we Francji: francuska sentymentalna prasa kobieca”. Przegląd Socjologiczny 14, 1 (1960).

Kłoskowska, Antonina. „Matysiakowie i zagadnienia kultury masowej”. Antena 21–22 (1958).

Kłoskowska, Antonina. „Modele społeczne i kultura masowa”. Przegląd Socjologiczny 13, 2 (1959).

Kłoskowska, Antonina. Socjologia kultury. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981.

Kłoskowska, Antonina. Społeczne ramy kultury. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.

Macdonald, Dwight. „A theory of mass culture”. Diogenes 1, 3 (1953).

Macdonald, Dwight. „A theory of popular culture”. Politics 1 (1944).

Rosenberg, Bernard, David Manning White, red., Mass Culture: The Popular Arts in America. Glencoe: The Free Press, 1957.

Siciński, Andrzej. „Polskie studia «futurologiczne»”. Kultura 11, 2 (1967).

Żółkiewski, Stefan. Kultura, socjologia, semiotyka literacka: studia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979.

Żółkiewski, Stefan. O kulturze Polski Ludowej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964.

Żółkiewski, Stefan. Perspektywy literatury XX wieku. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1960.

Żółkiewski, Stefan. „Problemy modelu kultury”. Kultura i Społeczeństwo 11, 4 (1967).

Żółkiewski, Stefan. Przepowiednie i wspomnienia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1963.

Żółkiewski, Stefan. Zagadnienia stylu: szkice o kulturze współczesnej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.07

Scientific works by Stefan Żółkiewski are classified predominantly as sociology of literature. The article aims to analyse those themes in the scholar’s thought which are not encompassed by this simplification. While Żółkiewski’s early approach was influenced by “strong” methodologies (Vienna neopositivism) and literary research perspectives (Russian formalism and Prague structuralism), in his later books he increasingly used themes from literary studies to analyse the system of culture treated as a whole. This transition was possible because Żółkiewski adopted ideas of American anthropologists as well as semiotic anthropology, which nevertheless remained “at the service” of Marxist – or more generally leftist – thought. Yet Żółkiewski’s impact on the changes in the Polish culture studies was not limited only to his scholarly achievements. What proved even more important was his influence on his circle of students. These included i.a. Andrzej Mencwel, Jan Kordys or Maryla Hopfinger. Drawing on treatises of the above-mentioned scholars and archival materials, and using methodology based on the principles of spoken and putative history, the text describes one of the back roads of the Polish cultural studies, which was developed during three seminars.

Key words: Stefan Żółkiewski, history of the Polish cultural studies, scientific culture, research team, seminar

Bibliography

Bołtuć-Staszewska, Irena, red., Tranzytem przez Łódź. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1964.

Czeszko, Bohdan. „Profile cieni (wypracowanie na zadany temat)”. W: Kredą na tablicy. Wspomnienia z lat szkolnych. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1958.

Drewnowski, Tadeusz. Tyle hałasu – o nic? Wspomnienia. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1982.

Fereński, Piotr J., Anna A. Gomóła, Piotr Majewski, Krzysztof Moraczewski. Historia mówiona polskiego kulturoznawstwa. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra, 2017.

Fleck, Ludwik. Psychosocjologia poznania naukowego: „Powstanie i rozwój faktu naukowego” oraz inne pisma z filozofii poznania. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2006.

Ginzburg, Carlo. „Tropy. Korzenie paradygmatu poszlakowego”. Tłum. Tadeusz Sierotowicz. Zagadnienia Filozoficzne w Nauce 39 (2006).

Janion, Maria, Kazimiera Szczuka. Transe – traumy – transgresje. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012.

Kiślak, Elżbieta, red., IBL w PRL. Sylwetki i wspomnienia. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2016.

Kott, Jan. Przyczynek do biografii. Londyn: Aneks, 1990.

Mencwel, Andrzej. „Stefan Żółkiewski”. W: Nauczyciele i przyjaciele. Warszawa: Wydawnictwa UW, 2010.

Mitosek, Zofia. „Bogdan”. Studia Pragmalingwistyczne 6 (2014).

Ritchie, Donald A. Doing Oral History. A Practical Guide. Oxford: University Press, 2003.

Ulicka, Danuta. „Rzut oka na nowoczesne polskie literaturoznawstwo teoretyczne”. W: Wiek teorii. Sto lat nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego. Red. Danuta Ulicka. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2020.

Żółkiewski, Stefan. [Materiały dotyczące pracy i działalności w Instytucie Badań Literackich PAN], rps akc. 13975, ASŻ, BN.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.08

The article begins by pointing to the 1960s as the period when young theoreticians of literature connected with the Literary Theory Department at the Warsaw University, students of Stefan Żółkiewski, began leaning towards the anthropological approach. Drawing on the biographical materialism approach and Florian Znaniecki’s humanistic factor concept, the author presents two variants of biographies of theoreticians born during the Second World War and belonging to what is called here (due to their specific social position) the “advancement generation”. Research materials are comprised of Andrzej Mencwel’s and Edward Kasperski’s (auto)biographies and scientific works, treated as equally important. The general conclusion is that any description of the Warsaw proto-cultural studies tradition needs to take account of its polemic relationship to structuralism, stemming not only from methodological and ideological reasons, but also from biographical, environmental, historical, political and institutional conditions. This concerns mainly the relationship between scholars from the “advancement generation” and the slightly older representatives of the Warsaw structuralist school impacted by the March 1968 events.

Key words: anthropology, structuralism, integrationism, March 1968, biographical materialism

Bibliography

Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego – teczki studenckie i pracownicze osób związanych z Katedrą Teorii Literatury na UW.

Friszke, Andrzej. Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi. Kraków: Znak, 2010.

Głowiński, Michał. Tęgie głowy. 58 sylwetek humanistów. Warszawa: Wielka Litera, 2021.

Grajewski, Wincenty. „Memoreski”. Autobiografia. Literatura – Kultura – Media 1 (2022).

Kasperski, Edward. Dialog i dialogizm. Idee, formy, tradycje. Warszawa: Elipsa, 1994.

Kasperski, Edward. „Przesłanki semiotyczne narracji”. Kultura i Społeczeństwo 3 (1967).

Kasperski, Edward. Życiorys naukowy. 26 listopada 2012. http://edwardkasperski.pl/biografia-badacza/zyciorys-naukowy/.

Majewski, Tomasz, Agnieszka Rejniak-Majewska, Wiktor Marzec, red., Migracje modernizmu. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2014.

Mencwel, Andrzej. „Pochwała antropologii kultury”. Współczesność 6 (1963).

Mencwel, Andrzej. Rodzinna Europa po raz pierwszy. Kraków: Universitas, 2009.

Mencwel, Andrzej. „Ze Zjazdu Polonistów”. Współczesność 11 (1962).

Mencwel, Andrzej. Życiorys własny. 12 września 2007. http://andrzejmencwel.pl/category/o-sobie/zyciorys-wlasny/.

Rutkowski, Tadeusz P. „Od represji do stabilizacji. Uniwersytet Warszawski w polityce władz w pierwszych latach po Marcu ’68”. W: Marzec i po Marcu. Wpływ kryzysu Marca ’68 na środowiska naukowe i kulturę Polski Ludowej, red. Przemysław Benken, Tadeusz P. Rutkowski. Szczecin: IPN, 2019.

Żółkiewski, Stefan. „O integracji badań literackich”. Kultura i Społeczeństwo 4 (1960).

doi.org/10.26112/kw.2024.126.09

The article looks at certain episodes from the history of two institutional environments important for the geography of cultural studies emerging in Poland in the 1970s: the Poznań School of Methodology centred around the Cultural Studies Institute at the Adam Mickiewicz University and the Institute of Culture in Warsaw operating under the Ministry of Culture and Art. By analysing the approach of researchers from the Poznań school to the relationship between art and science, as presented in a series of articles published in the popular “Sztuka” magazine, and the issue of artistic culture and its presence in research conducted by the Institute of Culture, the author attempts to reconstruct specific cultural perspectives on studying visual arts developed in that period. He focuses predominantly on the issue of artistic culture, treating it as an unacknowledged potentiality and “a tradition to be invented”, a possibility which has not been fully taken advantage of and an abandoned option of conceptualizing research, worth to reconstruct, reinterpret and transform in order to make it a useful and efficient tool for the current research practice. This undertaking feeds into the efforts to situate, decolonize and indigenise knowledge, understood as including local epistemic traditions into global repositories of research tools and academic circulation.

Key words: Poznań School of Methodology, artistic culture, artistic life, visual arts, Teresa Kostyrko

Bibliography

Buksiński, Tadeusz, red., Filozofia na Uniwersytecie w Poznaniu. Jubileusz 90-lecia. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, 2010.

Fereński, Piotr J., Anna Gomóła, Piotr Majewski, Krzysztof Moraczewski, red., Historia mówiona polskiego kulturoznawstwa. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra, 2017.

Kmita, Jerzy. O kulturze symbolicznej. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1982.

Kmita, Jerzy, Teresa Kostyrko. Elementy teorii kultury. Wykłady dla studentów kulturoznawstwa. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1983.

Kostyrko, Teresa, Andrzej Szpociński, red., Kultura artystyczna a kompetencje kulturowe. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1989.

Kostyrko, Teresa, Jan Grad, red., Sztuka i jej poznawanie. Wybór tekstów „szkoły poznańskiej” publikowanych w latach 1965–1978 w czasopismach „Nurt” i „Sztuka”. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2008.

Kostyrko, Teresa. „Działalność Instytutu Kultury w latach 1974–2001”. Kultura Współczesna 33–34, 3–4 (2002).

Kostyrko, Teresa. O kulturze artystycznej. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1985.

Ludwiński, Jerzy. „Sztuka w epoce postartystycznej”. W: Jerzy Ludwiński. Sztuka w epoce postartystycznej i inne teksty. Poznań: Akademia Sztuk Pięknych w Poznaniu, Biuro Wystaw Artystycznych w Poznaniu, 2009.

Moraczewski, Krzysztof. „Czy istnieje kulturoznawcza refleksja nad sztuką?”. Kultura Współczesna 26, 4 (2000).

Przybyłowska, Barbara, red., Tradycja i współczesność. O kulturze artystycznej Polski Ludowej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970.

Wallis, Aleksander. Artyści-plastycy. Zawód i środowisko. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964.

Wojciechowski, Aleksander, red., Polskie życie artystyczne w latach 1945–1960. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1992.

Wojciechowski, Jan S. Postmodernistyczna kultura sztuk pięknych. Warszawa: Instytut Kultury, 1993.

Wojciechowski, Jan S. Współczesne życie artystyczne. Zagadnienia wybrane. Warszawa: Instytut Kultury, 1987.

Żółkiewski, Stefan. Kultura literacka 1918–1932. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1973.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.10

In the era of rapid annexation of various concepts of posthumanism and the cultural consequences of the use of artificial intelligence, the developments within the sciences that want to define themselves as humanistic as well as humanistically inspired social sciences take on a new meaning. They are the ones who have to answer why artificial wisdom is not possible and what will happen to humanity after its autotelic values are eliminated. For all these reasons, it is worth recalling Antonina Kłoskowska’s culturalist theories, which, in their modest part, already allow us to make theoretically and practically important distinctions between an object and a tool for understanding complex cultural phenomena, between creating depth and creating only the surface of identities important in the contemporary world; they also allow us to understand what constitutes the axiological reductionism of culture mediated by the technology of hybrid worlds. Kłoskowska’s concepts are thus inscribed in the centuries-old traditions of Polish intellectual culture and its humanistic vocation.

Key words: humanities, culturalization, autotelic values, cultural identity, axiological reductionism

Bibliography

Castells, Manuel. Władza komunikacji. Tłum. Jakub Jedliński, Paweł Tomanek. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013.

Dahlberg, Lincoln. „The corporate colonization of online attention and the marginalization of critical communication”. Journal of Communication Inquiry 29, 2 (2005).

Fromm, Erich. Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki. Tłum. Robert Saciuk. Kraków: Vis-à-vis, 2023.

Hałas, Elżbieta. „Wychowanie i kultura demokratyczna. Zarys poglądów Floriana Znanieckiego”. Zoon Politikon 5 (2014).

Jaskuła, Sylwia, red., Rzeczywistość hybrydalna. Pomiędzy bytami. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2022.

Kardiner, Abram. „Osobowość podstawowa”. W: Elementy teorii socjologicznych, red. Jerzy Szacki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975.

Kłoskowska, Antonina. „Koncepcja autoteliczności kultury”. W: O społeczeństwie i teorii społecznej. Księga poświęcona pamięci Stanisława Ossowskiego, red. Edmund Mokrzycki, Maria Ofierska, Jerzy Szacki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985.

Kłoskowska, Antonina. Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964.

Kłoskowska, Antonina. Kultury narodowe u korzeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005.

Kłoskowska, Antonina. Socjologia kultury. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981.

Kłoskowska, Antonina. Społeczne ramy kultury. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.

Korporowicz, Leszek. „Logotwórcze dynamizmy kultury”. W: Leszek Korporowicz. Socjologia kulturowa. Kontynuacje i poszukiwania. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2011.

Korporowicz, Leszek. „Polskie korzenie prawa narodów w budowaniu podmiotowości wspólnot kulturowych”. W: Eseje o niepodległej, red. Rafał Wiśniewski. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2018.

Korporowicz, Leszek, Sylwia Jaskuła, Malgožata Stefanowič, Paweł Plichta, red., Jagiellonian Ideas Toward Challenges of Modern Times. Krakow: Jagiellonian Library, 2017.

Kreft, Jan. Władza algorytmów. U źródeł potęgi Google i Facebooka. Kraków: Wydawnictwo UJ, 2019.

Mach, Zdzisław. Kultura i osobowość w antropologii amerykańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989.

Matuchniak-Krasuska, Anna. „Emocje w polu dóbr symbolicznych. Od Leonarda da Vinci do Jerzego Dudy-Gracza”. Przegląd Socjologii Jakościowej 9, 2 (2013).

Ossowski, Stanisław. U podstaw estetyki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe,1966.

Weber, Max. Socjologia religii. Dzieła zebrane. Etyka gospodarcza religii światowych. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2006.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.11

Polish cultural studies, which drew extensively from various intellectual traditions, did not consider its origins as stemming from the studies of culture. And the similarity between the English name “cultural studies” with the name of the newly formed discipline must be regarded as totally accidental, though both pragmatically and linguistically justified. Polish cultural studies emerged in a period which can be called meta-theoretical and methodological. However, this does not mean that before their development, Polish post-war humanities were not marked by interdisciplinary, critical and theoretical thought about culture. Under the influence of revisionist texts amending Marxism, both literary studies and social sciences built ambitious research programs which have since been forgotten. Polish humanities in the 1960s were extremely socially committed, with critical and whistleblowing ambitions. It is worth to reintegrate this approach with the contemporary critical humanities and cultural studies. The article reminds about the links between proto-cultural-studies thought and literary studies, which owing to historism resembled the critical theory of culture, completely independently of the cultural studies developed at that time.

Key words: history of the Polish cultural studies, literary studies, studies of culture, revisionism, committed humanities

Bibliography

Balcerzan, Edward. „Wprowadzenie do: K. Bartoszyński, Modele komunikacji literackiej w utworach narracyjnych”. Nurt. Miesięcznik społeczno-kulturalny 5 (1971).

Barański, Janusz. „Kulturoznawstwo postantropologią czy erzacem filozofii?”. W: Kulturo-znawstwo: dyscyplina bez dyscypliny?. Red. Wojciech J. Burszta, Michał Januszkiewicz. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica, 2010.

Burszta, Wojciech J. „Słowo wstępne. Kłopot zwany kulturoznawstwem”. W: Kulturo-znawstwo: dyscyplina bez dyscypliny?. Red. Wojciech J. Burszta, Michał Januszkiewicz. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica, 2010.

Jagoszewska, Jolanta. „Niedokończony projekt kulturoznawstwa”. W: O kulturze i jej poznawaniu. Prace ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Pietraszce. Red. Stefan Bednarek, Krzysztof Łukasiewicz. Wrocław: Wydawnictwo Silesia, 2009.

Janion, Maria. Romantyzm, rewolucja, marksizm. Colloquia gdańskie. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1972.

Kłoskowska, Anna. „Przedmowa”. W: Richard Hoggart. Spojrzenie na kulturę robotniczą w Anglii. Tłum. Aleksandra Ambros. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976.

Kołakowski, Leszek. Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład. Londyn: Aneks, 1988.

Kraśko, Nina. Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1996.

Kraśko, Nina. „O socjologii zaangażowanej Zygmunta Baumana”. W: Powroty i kontynuacje. Zygmuntowi Baumanowi w darze. Red. Elżbieta Tarkowska. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 1995.

Krzemień-Ojak, Sław. „Gramsci o folklorze”. Regiony 3 (1978).

Nyzio, Arkadiusz. „Brytyjskie studia kulturowe a polski strach przed polityką”. Kultura Popularna 1 (2014).

Pietraszko, Stanisław. Uniwersyteckie studia kulturoznawcze. Warszawa: COMUK, 1973.

Sławiński, Janusz. „Socjologia literatury i poetyka historyczna”. W: Problemy socjologii literatury. Z dziejów form artystycznych w literaturze polskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971.

Wróblewski, Michał. Hegemonia i władza. Filozofia polityczna Antonia Gramsciego i jej współczesne kontynuacje. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2016.

Zeidler-Janiszewska, Anna. „Granice współczesności granicami «znawstwa»? Kilka uwag o miejscach i skrzyżowaniu badań kulturoznawczych z badaniami historyków”. W: Kulturo-znawstwo: dyscyplina bez dyscypliny?. Red. Wojciech J. Burszta, Michał Januszkiewicz. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica, 2010.

Żółkiewski, Stefan. „Posłowie”. W: Raymond Williams. Marksizm i literatura. Tłum. Antoni Chojnacki, Edward Kasperski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989.

Żółkiewski, Stefan. „Przyczynek do zagadnienia stosunku stylu i kultury”. Kultura i Społeczeństwo 1 (1965).

doi.org/10.26112/kw.2024.126.12

The aim of the article is to analyse the cultural and social phenomenon of contemporary popular literature, in particular crime novels, burdened with the widespread though outdated stereotype that they represent low culture, intended for unsophisticated audiences. The analysis of the content and themes of crime novels shows that they are fully-fledged texts of culture, a multicultural palimpsest, a protocol of cultural and social events, “an anthropological testimony of our times” (Mariusz Czubaj). Crime novels are widely bought and read, adapted into movies and TV series. The authors of crime books include Nobel laureates as well as people with rich life experiences (journalists, reporters). Among the authors of crime novels, there is a large representation of academics and university professors: anthropologists, philosophers, philologists, cultural scholars, literary scholars, sociologists. Crime writing has ceased to be a shameful occupation, forcing people to write under a pseudonym. Crime novels have a large cultural and cultural-creative capital, as evidenced by, among others, literary tourism and literary crime festivals.

Key words: popular literature, crime novel, contemporary culture, pop-culture

Bibliography

Bohuszewicz, Paweł. „Kulturowa teoria literatury jako styl badawczy”. Teksty Drugie 3 (2023).

Burszta, Wojciech J., Mariusz Czubaj. Krwawa setka. 100 najważniejszych powieści kryminalnych. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, 2007.

Caillois, Roger. „Powieść kryminalna, czyli: jak intelekt opuszcza świat, aby oddać się li tylko grze, i jak społeczeństwo wprowadza z powrotem swe problemy w igraszki umysłu”. W: Roger Caillois. Odpowiedzialność i styl. Eseje o formach wyobraźni. Tłum. Jan Błoński, Krystyna Dolatowska, Aleksandra Frybesowa, Leszek Kukulski, Jerzy Lisowski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2019.

Cegielski, Tadeusz. Detektyw w krainie cudów. Powieść kryminalna i narodziny nowoczesności 1841–1941. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2015.

Czubaj, Mariusz. Etnolog w Mieście Grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne. Gdańsk: Wydawnictwo Oficynka, 2010.

Eco, Umberto. „Misja kryminału”. W: Umberto Eco. Pape Satàn aleppe. Kroniki płynnego społeczeństwa. Tłum. Alicja Bruś. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2016.

Eliade, Mircea. „Mity współczesnego świata”. W: Mircea Eliade. Mity, sny i misteria. Tłum. Krzysztof Kocjan. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1999.

Melosik, Zbyszko. Pasja i tożsamość naukowca. O władzy i wolności umysłu. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2019.

Nycz, Ryszard. „O co chodzi w antropologii literatury i dlaczego to jest ważne dla wszystkich uprawiających badania literackie. Perspektywa subiektywna”. Teksty Drugie 3 (2023).

Regiewicz, Adam, red., Kryminał. Ćwiczenia z komparatystyki kulturowej. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra, 2018.

Rzewuski, Paweł. „Diabeł i seryjni mordercy. Rzecz o niebanalności zła”. Kultura Popularna 44, 2 (2015).

Sahaj, Tomasz. „Atrakcje turystyczne polskich miast w kulturze popularnej: powieści kryminalne Poznania”. Turystyka Kulturowa 4 (2017).

Tokarczuk, Olga. „Przypadek Duszejko. Postaci literackie”. W: Olga Tokarczuk. Czuły narrator. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2020.

Zeidler-Janiszewska, Anna. „O «antropologizacji» i «literaturyzacji» współczesnej humanistyki”. W: Anna Zeidler-Janiszewska. Bezinteresowna ciekawość… Humanistyka, kultura, sztuka. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN, 2019.

doi.org/10.26112/kw.2024.126.13

Karoń, Krzysztof. Historia antykultury [History of anticulture]. https://historiaantykultury.pl/static/10.

Key words: cultural theory, cultural history, philosophy of culture, cultural studies