Umiejscowienie w systemie prawa
Prawo konstytucyjne
Prawa człowieka

Aktualny stan prawny
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483, ze zm.)

Opis
Wolność wypowiedzi została zagwarantowana w Konstytucji RP w rozdziale „Wolności i prawa osobiste” w art. 54. Zgodnie z tym przepisem każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Ten sam przepis zakazuje cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu oraz koncesjonowania prasy. Dopuszcza jednak możliwość obowiązku uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.

Wolność wypowiedzi gwarantuje także m.in. Europejska konwencja praw człowieka w art. 10. Wolność wypowiadania poglądów należy do istotnych gwarancji zapewnionych w społeczeństwie demokratycznym.

Wolność słowa należy rozumieć szeroko, przy tym nie jest pojęciem jednolitym. Można więc mówić o np. wolności wypowiedzi w debacie publicznej, wolności wypowiedzi artystycznej, wolności wypowiedzi komercyjnej, czy wolności wypowiedzi prasowej itd. Szczególnie istotne znaczenie w demokratycznym społeczeństwie ma wolność wypowiedzi prasowej (wolność mediów), ponieważ wiąże się z działalnością mediów. Gwarancję wolności mediów - wolność prasy i innych środków społecznego przekazu, zakłada Konstytucja RP w art. 14, o czym poniżej.

Cenzura

Cenzura w Polsce została zniesiona po zmianach ustrojowych w 1990 r. w wyniku przyjęcia ustawy z dnia 11 kwietnia 1990 r. o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz o zmianie ustawy - Prawo prasowe (Dz. U. nr 29, poz. 173 ze zm.). Wcześniej kwestie cenzury regulowała ustawa z dnia 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk (Dz. U. nr 20, poz. 99 ze zm.). Instytucją odpowiedzialną za sprawy cenzury był Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk oraz okręgowe urzędy kontroli publikacji i widowisk.

Cenzura oznaczała interwencję organów publicznych w działalność twórczą, naukową itp., sankcjonowała możliwość ograniczania wyrażania poglądów obywateli, niezgodnych z obowiązującą oficjalną ideologią państwa socjalistycznego.

Wolność środków masowego przekazu

Wolność ta została zagwarantowana przez Konstytucję RP w art. 14 w rozdziale poświęconym głównym zasadom ustrojowym i stanowi, że Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu. Gwarancji tej nie narusza konieczność uzyskania koncesji na działalność radiowo-telewizyjną, wydawaną na podstawie ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2004 r., nr 253, poz. 2531 ze zm.).

Omawiana wolność odnosi się do wszystkich podmiotów działających na rynku mediów, bez względu na sposób przekazu tj. prasy drukowanej, elektronicznej, radia, telewizji. Na państwie (organach władzy publicznej)spoczywa obowiązek nie tylko powstrzymania się od ingerencji w działalność mediów, ale także aktywnego wspierania mediów, jako koniecznego i niezbędnego elementu społeczeństwa demokratycznego i obywatelskiego.

Ograniczenia wolności

Wolność wypowiedzi może w pewnych przypadkach podlegać ograniczeniom, zgodnie z art. 31 Konstytucji RP. Takie ograniczenia mogą być wprowadzane jedynie w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą co do zasady naruszać istoty tej wolności.

Na uwagę zasługuje fakt, że standardy w obszarze wolności wypowiedzi (w tym określenie marginesu dozwolonej interwencji władz publicznych w tą wolność) w państwach Rady Europy określa Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w swoim stosunkowo bogatym orzecznictwie odnoszącym się do tej problematyki. Państwa członkowskie Rady Europy są obowiązane przestrzegać ustalonych standardów.

Dostęp do informacji publicznej

Zgodnie z art. 54 każdemu zapewnia się nie tylko wolność wyrażania swoich poglądów, ale także wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Wynika z tego, że z prawem do wyrażenia poglądów łączy się wcześniejsze prawo do uzyskania informacji i rozpowszechniania ich. Dostęp do informacji publicznej gwarantuje art. 61 Konstytucji („dostęp do informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne”). Szczegółowo problematyką dostępu do informacji publicznej, bo przede wszystkim taka będzie istotna dla omawianej sytuacji, zajmuje się ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępnie do informacji publicznej (Dz. U. 112, poz. 1198 ze zm.). Zgodnie z art. 2 tej ustawy, każdemu przysługuje prawo do informacji publicznej. Prawo to może być jedynie ograniczone w zakresie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych oraz o ochronie innych tajemnic ustawowo chronionych. Ostatnia, kontrowersyjna nowelizacja ustawy z września 2011 r. wprowadza niestety zbyt daleko idące ograniczenia w dostępie do informacji publicznej w nowym art. 5a, który ogranicza dostęp do informacji publicznej m.in. ze względu na ważny interes gospodarczy państwa. Przed podpisaniem ustawy przez prezydenta organizacje pozarządowe (Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Izba Wydawców Prasy, Fundacja im. Stefana Batorego, Fundacja e-Państwo oraz Stowarzyszenie 61) apelowały o zawetowanie ustawy, bądź skierowanie jej do Trybunału Konstytucyjnego .

Inicjatywy organizacji pozarządowych

Helsińska Fundacja Praw Człowieka od lat aktywnie sprawdza poziom przestrzegania wolności słowa i wolności mediów w Polsce. Od 2008 r. prowadzi program Obserwatorium Wolności Mediów w Polsce (www.hfhrpol.waw.pl/obserwatorium/index.php), którego celem jest podniesienie poziomu ochrony wolności słowa w Polsce i dostosowanie go do standardu rozwiniętych państw demokratycznych.
W ostatnim czasie powstała kampania społeczna na rzecz zniesienia artykułu 212 kodeksu karnego - „Wykreśl 212 kk”, której organizatorami są: Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Stowarzyszenie Gazet Lokalnych, Izba Wydawców Prasy. Inicjatywa ma na celu zniesienie art. 212 k.k. – tj. przestępstwa pomówienia. Przepis ten , zdaniem organizatorów kampanii, stanowi zagrożenie dla wolności słowa (www.wykresl212kk.pl).

Bibliografia

• B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002.
• J. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, Prawo mediów, Warszawa 2008.
• J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J.A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Warszawa 2011.
• I. C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Kraków 2006.
• W. Machała, Autoryzacja - ograniczenie czy gwarancja wolności słowa? Palestra nr 7-8/2006 r., s. 110 i n.
• E. Nowińska, Wolność wypowiedzi prasowej, Warszawa 2007.
• Skrzydło W., Grabowska. S., Grabowski R., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, Warszawa 2009 r.
• J. Sobczak, Radiofonia i telewizja. Komentarz do ustawy, Kraków 2001.
• J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008.
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483, ze zm.).
• Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2004 r., nr 253, poz. 2531 ze zm.)
• Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. nr 5, poz. 24 ze zm.).
• Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Europejska konwencja praw człowieka) sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r., nr 61, poz. 284 ze zm.).
  
  

Autorka: dr Joanna Hołda

Doktor nauk prawnych, menadżer kultury, nauczyciel akademicki. Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie i Wydziału Pedagogiki Psychologii UMCS w Lublinie. Ukończyła Studia Podyplomowe z zakresu prawa autorskiego, prasowego i wydawniczego w Instytucie Prawa Własności Intelektualnej UJ w Krakowie. Pracuje w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury w Lublinie. Od 2010 r. w zarządzie lubelskiej Zachęty. Jest autorką i współautorką publikacji m. in. z zakresu prawa własności intelektualnej, praw człowieka, prawa kultury i sztuki.