13 listopada rozpocznie się siódma edycja Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Europy Środkowo-Wschodniej Eufonie – przedsięwzięcia, które programuję wspólnie z zespołem Narodowego Centrum Kultury, w dialogu z partnerami z Polski i całego regionu. To nie jest jeden z wielu festiwali w kalendarzu wydarzeń, lecz żywa sieć współpracy, koprodukcji i środkowoeuropejskiej dyplomacji kulturalnej, łącząca instytucje, orkiestry i artystów z dziewięciu miast Polski oraz z krajów Europy Środka – od Bałtyku po Bałkany.

Słowo „eufonia” pochodzi z greki i oznacza zgodność dźwięków. W liczbie mnogiej – Eufonie – stają się metaforą polifonii Europy Środka, przestrzeni wielu języków, rytmów i pamięci, które współbrzmią zamiast się wykluczać. Festiwal ukazuje Europę widzianą z perspektywy wschodu i południa, pomiędzy państwami bałtyckimi a bałkańskimi – między Litwą, Polską, Ukrainą, Chorwacją, Rumunią i Macedonią – a więc Europę pamięci, powidoków, wspomnień i płynnych tożsamości. To przestrzeń „Mitteleuropy” i „małych ojczyzn” Stanisława Vincenza, wspólnoty losów, gdzie muzyka staje się zwierciadłem historii i duchowości. W tej mozaice dźwięków i biografii mieszczą się takie postaci, jak rodzeństwo Grażyna Bacewicz i Vytautas Bacevičius – rozdzielone przez granice, lecz splecione wspólnym językiem muzyki – czy Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, którego litewskie pochodzenie i silne związki z Polską odcisnęły piętno na decyzji o wyborze tożsamości narodowej i który całe życie poświęcił poszukiwaniu duchowej jedności sztuk.

Eufonie są próbą przekroczenia tradycyjnych szkół narodowych i romantycznych podziałów, poszukiwaniem wspólnych wątków, powinowactw i duchowych napięć. To festiwal, który przygląda się muzycznym „poświatom” wspólnej historii i „powidokom” kulturowej pamięci. W programie tegorocznej edycji zabrzmi muzyka Chopina, Elsnera, Moniuszki, Mendelssohna, Mahlera, Dvořáka, Enescu, Kodálya, Szymanowskiego, Bacewicz, Bacevičiusa, Knapika, Wajnberga, Čiurlionisa, Pärta, Paraća, Šipuša i Pendereckiego, a także współczesnych artystów, takich jak Hatti Vatti, Simon Trpčeski, Stefan Wesołowski czy Polski Piach. To pejzaż wspólnych emocji, duchowości i doświadczeń – od mistyki po minimalizm, od folkloru po elektronikę, od kontemplacji ciszy po rytmy współczesności.

W programie znajdą się zarówno koncerty klasyczne, jak i wydarzenia w ramach Alterfonii – paralelne ścieżki inspiracji, które układają się w słyszalny dialog. Odwiedzimy takie miasta, jak Warszawa, Kraków, Gdańsk, Katowice, Łódź, Olsztyn, Opole, Dębica, Lusławice, a nawet Bukareszt – pamiętając, że muzyka nie zna granic i nie uznaje peryferii.

Festiwal powstaje dzięki sieci partnerstw, które budujemy każdego dnia z orkiestrami, artystami, kuratorami i dyplomatami regionu. To zdecentralizowany model działania – dynamiczny, oparty na współodpowiedzialności i wzajemności. Eufonie są praktyką wspólnoty, nie tylko prezentacją. Dlatego kierujemy uwagę ku etyce programowania – wrażliwości na kontekst, odpowiedzialności wobec pamięci, wobec twórców i krajów, które zmagają się z wojną, wykluczeniem lub zapomnieniem. Kultura nie może być ucieczką od świata – powinna być jego świadomym, empatycznym odczytaniem.

Eufonie łączą to, co geograficznie i kulturowo odległe: Bałtyk i Bałkany, Litwę i Macedonię, Ukrainę i Chorwację, Rumunię i Polskę. Z partnerami z tych krajów, budujemy sieć środkowoeuropejskiej dyplomacji kulturalnej – wspólnotę instytucji, które wierzą, że dialog artystyczny jest najgłębszą formą porozumienia. To właśnie ta polifonia wspólnoty – muzyczna i symboliczna – tworzy sens Eufonii. To w niej odnajdujemy Europę różnorodnych języków, ale wspólnego tonu: Europę, która potrafi słuchać.

W tym roku szczególne miejsce w programie ponownie zajmuje muzyka Krzysztofa Pendereckiego, którego dzieła wyznaczyły duchowy i artystyczny horyzont współczesnej Polski. Jego „Pasja według św. Łukasza”, napisana w 1965 roku na zamówienie katedry w Münster i prawykonana tam w 1966 roku, była przełomem w światowej muzyce sakralnej i manifestem wiary w duchową siłę dźwięku. Kompozytor zadedykował to dzieło swojej żonie, Elżbiecie Pendereckiej, wybitnej promotorce polskiej kultury, która zmarła 31 października br. Mieliśmy spotkać się na tegorocznych Eufoniach – dziś „Pasja według św. Łukasza” zabrzmi jako hołd dla Niej i Jej niezwykłej misji.

W przededniu wielkiej rocznicy powstania dzieła zaplanowaliśmy – we współpracy z naszymi partnerami – trzy wykonania: w Filharmonii Narodowej, w Europejskim Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach oraz w Dębicy, rodzinnym mieście kompozytora. W 2026 roku w Tygodniu Paschalnym odbędzie się jubileuszowe wykonanie „Pasji” w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej oraz w Filharmonii Krakowskiej. Gest pamięci i wdzięczności wobec dwojga ludzi, którzy uczynili z muzyki narzędzie pojednania i dialogu między narodami. W ten sposób Eufonie, pozostając wierne dziedzictwu Pendereckiego, oddają hołd także Elżbiecie Pendereckiej, która przez dekady czyniła polską kulturę obecną w świecie.

Eufonie to portret Europy Środka – kontynentu wspomnień i powidoków, który nie przestaje zadziwiać swoją złożonością. To przestrzeń, w której muzyka nieustannie szuka wspólnego brzmienia: między historią a współczesnością. W tej różnorodności i w nieustannej rozmowie kultur i dźwięków tkwi sens naszego festiwalu i naszej pracy.

Z wyrazami szacunku,
Robert Piaskowski
Dyrektor Narodowego Centrum Kultury
Dyrektor Festiwalu Eufonie