Wyjątkowość dokonań Stanisława Moniuszki jest tak wielka, że został okrzyknięty ojcem opery narodowej. Zawdzięcza to m.in. skomponowaniu oper „Halka” i „Straszny dwór”. Wcześniej na polskich scenach gościły zazwyczaj przeróbki lub spolszczenia zagranicznych tytułów. Tymczasem Moniuszko stworzył oryginalne, autorskie dzieła, oparte na motywach polskiej muzyki, w tym ludowej. Inspirował się narodową poezją m.in. Jana Kochanowskiego czy Adama Mickiewicza.

Urodził się we wsi Ubiel (obecnie na Białorusi) w rodzinie o patriotycznych korzeniach. Jego ojciec był uczestnikiem kampanii napoleońskiej 1812 r., której poświęcił wierszowany poemat.

Początkowo edukacją Stanisława zajmowała się matka. Kiedy miał 7 lat, rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie kształcił się u organisty Augusta Freyera. Najważniejsze były lata studiów 1837-1840 w Berlinie u profesora Carla Friedricha Rungenhagena. Po powrocie Moniuszko wziął w Wilnie ślub z Aleksandrą Mullerówną, z którą miał dziesięcioro dzieci. W Wilnie pracował jako organista, pedagog i organizator życia muzycznego.

Sławę przyniosła mu ukończona w 1847 r. „Halka”, która miała premierę w warszawskim Teatrze Wielkim w 1858 r. Był już wtedy operowym kapelmistrzem. Opera opowiada o wiejskiej dziewczynie uwiedzionej przez szlachcica, która popełnia samobójstwo w dniu jego ślubu, zostawiając nieślubne dziecko. Temat krzywdy społecznej wywołał wielkie dyskusje. Za perełkę uznaje się arię Jontka „Szumią jodły na gór szczycie”.

„Straszny dwór” , uważany za najdoskonalsze dzieło Moniuszki, miał premierę po upadku powstania styczniowego w 1865 r. Centralnym tematem jest wybór pomiędzy spokojnym życiem a obowiązkiem służby dla ojczyzny. Akcja toczy się w symbolicznym polskim szlacheckim dworze. Ważną rolę gra polonez i mazur. Operę zdjęła po trzech spektaklach rosyjska cenzura.

Moniuszko jest też kompozytorem oper „Flis” (1858), „Hrabina” (1860) i „Verbum nobile” (1861), baletów, kantat (m. in. „Widma”), operetek, a także niezwykle cenionych pieśni, z których najbardziej znana jest „Prząśniczka”.

Zmarł na atak serca w 1872 r., a jego pogrzeb stał się narodową manifestacją, w której wzięło udział sto tysięcy Polaków.