Do powstania doprowadziło łamanie konstytucji nadanej przez Rosjan Królestwu Kongresowemu: wprowadzenie cenzury, zakaz zgromadzeń i jawnych obrad Sejmu. Szerzyły się aresztowania wolnomularzy, filomatów i filaretów. Bezpośrednim impulsem były zwycięskie rewolucje Francuzów i Belgów, którzy obalili króla i ogłosili niepodległość latem 1830 r. oraz decyzja cara o mobilizacji wojsk polskich, które mogły być wysłane na Zachód. Po nieudanym ataku na Belweder, którego celem było pojmanie księcia Konstantego, znienawidzonego namiestnika i brata cara, podchorążowie pod wodzą Piotra Wysockiego z pomocą ludu Warszawy zdobyli Arsenał.

Od początku powstania ujawniły się fatalne w skutkach różnice pomiędzy radykałami a zwolennikami status quo i rokowań z Rosją. Zaproponował je generał Józef Chłopicki – Wódz Naczelny, po tym jak po długich sporach wyłoniono Rząd Tymczasowy z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Car odpowiedział wprowadzeniem stanu wojennego i mobilizacją korpusu interwencyjnego. Polski Sejm ogłosił wtedy powstanie narodowe przeciwko Rosji, detronizując Mikołaja I w styczniu 1831 r.

Przeciwko 150 tysiącom polskich żołnierzy stanęło 200 tysięcy Rosjan. Ich marsz na Warszawę powstrzymała bitwa pod Olszynką Grochowską 25 lutego, po której dyktatorem został generał Jan Skrzynecki. Nie wykorzystał jednak atutu zaskoczenia zyskanego po śmiałych i zwycięskich atakach generała Ignacego Prądzyńskiego, a także osłabienia carskiej armii wywołanej epidemią cholery.

Punktem zwrotnym stała się klęska powstańców pod Ostrołęką 26 maja. Poddali Warszawę po ataku 6 września. Twierdza w Zamościu, ostatnie miejsce polskiego oporu, padła 21 października.

Rosja rozpoczęła wielkie represje: zlikwidowała polskie wojsko, resztki niezależnej polskiej administracji, wyższe szkolnictwo. Nałożyła kontrybucję i rozpoczęła budowę cytadeli, skąd wymierzone były w Warszawę rosyjskie armaty.

Skutkiem powstania była Wielka Emigracja. Do Polski nigdy nie wrócili liczni arystokraci, oficerowie, żołnierze, artyści - w tym Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.

Poetycką wizję powstania przedstawił w „Reducie Ordona” Mickiewicz, w „Sowińskim w okopach Woli” – Słowacki, zaś w „Warszawiance” i „Nocy listopadowej” – Stanisław Wyspiański.