Ten tom Historii Muzyki Polskiej został opublikowany stosunkowo dawno – w 1995 roku. Niestety autorka nie dożyła chwili wydania a praca ta uważana jest za dzieło jej życia, swoiste podsumowanie prowadzonych przez długie dziesięciolecia badań naukowych i dogłębnej analizy i oceny zjawisk muzycznych zachodzących w naszym kraju.

Niezwykle istotne jest użycie przez Alinę Nowak-Romanowicz terminu „klasycyzm”. W historiografii muzycznej stosowano dla tego okresu nazwy „oświecenie” i „wczesny romantyzm”, bądź „oświecenie” dla lat 1764–1794 i „sentymentalizm” dla lat 1794–1830. Spotkać się również można z poglądem, że cechy stylistyczne baroku w muzyce polskiej były obecne niemal do końca wieku XVIII, mimo iż w ówczesnej Europie na dobre dominował już klasycyzm. Alina Nowak-Romanowicz nie koncentruje się na tym co mogło być pozostałością starego stylu ale stara się wyłonić i ukazać wszelkie elementy nowego sposobu patrzenia na kształtowanie dzieł muzycznych. Jednocześnie autorka odrzuca do niedawna akcentowany termin „oświecenie”, gdyż oznacza on w zasadzie epokę, podczas gdy „klasycyzm” to nazwa prądu niosącego zespół określonych cech stylu. Alina Nowak-Romanowicz, mimo niewygasłych rozbieżności terminologicznych i czasowych, dla okresu 1750–1830 w muzyce przyjmuje nazwę właśnie „polski klasycyzm”. Oczywiście zdaje ona sobie sprawę, że na początku tego okresu, twórczość muzyczna odzwierciedla jeszcze cechy stylistyczne muzyki europejskiej doby baroku, jednakże następuje już stopniowo odchodzenie od jej kanonów, takich jak polifonia i faktura oparta na basso continuo . Następuje przechodzenie do homofonii opartej na harmonice funkcyjnej.

Alina Nowak-Romanowicz wykazuje, że w wyniku ewolucji następuje rozwój formy od jednoczęściowej do cyklicznej czteroczęściowej, od układu z jednym tematem do układu trzyczęściowego z dwoma kontrastującymi tematami. Ważnym zjawiskiem jest odejście od tematu o strukturze progresyjnego snucia jednorodnych wątków melodycznych, na rzecz wyodrębnienia wątków o motywach zróżnicowanych na zasadzie przeciwstawności. W przezwyciężeniu pozostałości barokowych styl klasyczny wprowadza zmiany na rzecz zwięzłości struktur muzycznych, naturalności i prostoty języka muzycznego.

Wydzielenie okresu klasycznego jako pewnej całości w dziejach muzyki polskiej znajduje dodatkowe uzasadnienie w prawidłowości jego przebiegu jako zjawiska, które ma swój początek, apogeum i schyłek. Można w nim wykazać wewnętrzne cezury, wyodrębnić podokresy. Takie właśnie cechy obserwuje Alina Nowak-Romanowicz w czasach od 1750 do1830 roku. Lata 1750–1794 to formowanie się stylu klasycznego, z kolei 1794–1815 – jego stabilizacja.
Schyłek klasycyzmu i zwiastuny prądów romantycznych można zaobserwować w latach 1815 –1830.

W swej pracy Alina Nowak-Romanowicz dokonuje podziału materiału na najważniejsze działy. Są to: muzyka instrumentalna, opera, pieśń, muzyka religijna i wreszcie teoria. We wszystkich wykazuje najważniejsze tendencje i kierunki rozwoju, sięga po dzieła najcenniejsze i najbardziej reprezentatywne przykłady twórczości. Analizy muzykologiczne ogranicza do ukazania zjawisk najistotniejszych, tych które decydowały o znaczeniu dzieł oraz ich specyfice na ogólnoeuropejskiej arenie działań artystycznych.

Dla sposobu oceny muzyki polskiej oraz zrozumienia procesów jej rozwoju, Alina Nowak-Romanowicz sięga po szeroki kontekst. Sięgnijmy po jej słowa: „W rozważaniach nad muzyką polską omawianego okresu nie wolno pominąć zależności jej stylu od specyficznych czynników pozamuzycznych, przede wszystkim socjologicznych, jak również od ogólnych ideologii artystycznych wówczas panujących. Nie wolno zapominać, że w Polsce, jak rzadko gdzie, sztuka rozwijała się pod przemożnym wpływem wydarzeń polityczno-społecznych. Wymienić tu trzeba wyznaczenie odrębności stylistycznej naszej muzyki, jakim była „narodowość”.”

Za datę otwierającą polski klasycyzm muzyczny Alina Nowak-Romanowicz przyjmuje rok 1750 – rok pojawienia się pierwszej polskiej symfonii jako gatunku najbardziej reprezentatywnego dla stylu klasycznego w muzyce wszystkich krajów europejskich. Rok 1750 musi być jednak w tych rozważaniach datą podwójnie umowną. Po pierwsze dlatego, że nie wyznaczył jej zachowany zabytek muzyczny, lecz tylko nota o symfonii Jacka Szczurowskiego, figurująca w inwentarzu bursy jezuickiej przy kościele Wszystkich Świętych w Krakowie. Po drugie, nie znane są dokładnie daty powstałych prawdopodobnie w tym czasie, a może nieco wcześniej, innych symfonii.

Co się tyczy roku 1830, jako daty zamykającej okres klasycyzmu polskiego, ma on rozgraniczać klasycyzm i romantyzm w aspekcie różnic stylistycznych. Data ta jest jeszcze bardziej umowna od tej, która wyznacza początek klasycyzmu. Alina Nowak-Romanowicz precyzyjnie wykazuje, że już w twórczości Józefa Elsnera i Karola Kurpińskiego z lat 1815–20 można odnaleźć zapowiedzi przełomu stylistycznego, ale dopiero ich uczniowie: Ignacy Feliks Dobrzyński, Józef Krogulski, Józef Nowakowski, wkroczą na drogę przemian stylistycznych, która doprowadzi do romantyzmu. Droga ta będzie znaczona pogłębianiem środków wyrazu, szeroko zakreślanymi łukami melodii, wzbogacaniem pomysłów harmonicznych, kontrastowaniem faktury, wzbogacaniem efektów wirtuozowskich oraz bardziej oryginalnym opracowywaniem materiału folklorystycznego. Niemałą rolę w tych przemianach odegra młodzieńcza twórczość Fryderyka Chopina, zapoczątkowująca dominację stylu romantycznego, ugruntowaną jego koncertami fortepianowymi powstałymi w latach 1829 i 1830.

przygotował Wojciech Włodarczyk

>> Alina Nowak-Romanowicz - biogram
 

Cykl wydawniczy Historia Muzyki Polskiej składa się z 12 tomów omawiających kolejne epoki historii muzyki: Średniowiecze, Renesans, Barok, Klasycyzm, Romantyzm, okres między Romantyzmem a Współczesnością i Współczesność. Wszystkie książki wchodzące w skład publikacji, zostały napisane przez wybitnych muzykologów, znawców okresów, którym poświęcili swoje prace.

To jedyny w swoim rodzaju cykl wydawniczy, który w naukowy sposób opisuje kompleksowo, na tle kultury europejskiej, rozwój i historię muzyki polskiej od początku naszej państwowości aż do roku 2000.

Narodowe Centrum Kultury stopniowo udostępnia wersje elektroniczne publikacji wchodzących w skład cyklu.