Krzysztof Penderecki (1933–2020)
Pasja według św. Łukasza

Witaj, krzyżu, jedyna nadziejo, w tym czasie męki pomnóż łask pobożnym. *

Od tego wezwania rozpoczyna się jedno z najważniejszych dzieł Pendereckiego, jakim jest Pasja według św. Łukasza. Symbol krzyża, utożsamiany z drzewem życia, w szczególny sposób łączy się ze sferą natury, która dla kompozytora była niezwykle istotna. Twórca często mawiał, że dzieło sztuki, podobnie jak drzewo, musi być podwójnie zakorzenione – w niebie i w ziemi. Wybór gatunku pasji, która niewątpliwie kieruje nasz wzrok w stronę krzyża, nie był przypadkowy. W niej sacrum przeplata się z profanum – to, co boskie z tym, co ludzkie. Penderecki, okrzyknięty awangardzistą, wziął na warsztat ten wydawałoby się już wówczas przebrzmiały gatunek. Niewątpliwie miał też świadomość ciężaru tradycji, bowiem niewielu twórców muzyki miało odwagę wrócić do pasji po Johannie Sebastianie Bachu.

Dzieło Pendereckiego miało premierę w 1966 roku, w milenium Chrztu Polski, które komunistyczna władza zignorowała. Zamówienie na kompozycję, które Otto Tomek złożył u Pendereckiego z okazji 700-lecia obchodów ukończenia budowy katedry w Münsterze (1264) stanowiło więc nie tylko artystyczne wyzwanie, ale stało się także okazją do wysłania jasnej deklaracji w stronę władz ludowych. Poza politycznym kontekstem kompozytor zyskał też pretekst do opowiedzenia na swój sposób historii zawartej w słowach Piłata: „Ecce Homo”. To nie wyłącznie opowieść o Jezusie w chrześcijańskim kontekście męki, śmierci i odkupienia, lecz także historia everymana, który staje wobec obojętności lub agresji, zarówno tłumu, jak i jednostki.

Dualizm dzieła, owo podwójne zakorzenienie, odzwierciedla się w wielu wymiarach, jak choćby w zastosowaniu różnorodnych technik kompozytorskich. Oto polifonia renesansowa przeciwstawia się technice dwunastodźwiękowej, a tradycyjne brzmienia – technikom sonorystycznym. Nie zabrakło też nawiązania do mistrza pasji, Bacha, którego nazwisko wpisane zostało w materiał dźwiękowy. Motyw B–A–C–H pojawia się jako cztery ostatnie dźwięki jednej z serii dodekafonicznych, stając się znakiem tradycji obecnym w strukturze nowoczesnego dzieła.

To jednak dramaturgia pozostaje przestrzenią, gdzie binarne opozycje ujawniają się najmocniej. Nagłe zmiany i kontrasty brzmieniowe można odczytać jako muzyczne odpowiedniki irracjonalnych zmian w ludzkiej psychice miotającej się między euforią a apatią, przerażeniem a odrętwieniem, udręką a ukojeniem. Takie zmiany emocjonalne z jednej strony są charakterystyczne dla patologicznych stanów choroby psychicznej, z drugiej mogą być wywołane długotrwałym strachem i bólem. W ten sposób Penderecki nakreślił portret głównego bohatera dramatu – cierpiącego Chrystusa. W umyśle zmęczonego i upokorzonego mężczyzny odgłosy bicza, śmiech tłumu, nawet oddech czy kroki, odbijają się echem, potęgując ból zadawany z zewnątrz. Kompozytor świadomie zrezygnował z eksponowania znaków boskości Jezusa, uwypuklając człowieczeństwo postaci. Dzięki temu ta na wskroś dramatyczna, prawie filmowa struktura przeprowadza nas przez kolejne sceny ludzkiego konania, w którego centrum widzimy osobę niesłusznie oskarżoną, stojącą wobec sądu i skazaną na śmierć. Rodzi się jednak otwarte pytanie: co jest dotkliwszą karą – wyrok, czy obojętność i powtarzane bezrefleksyjnie okrzyki tłumu?

W świecie tekstów kultury trudno znaleźć dzieło ukazujące człowieka w bardziej przejmujący sposób niż pasja. Penderecki, choć osadził swoją kompozycję w kontekście chrześcijańskim, nadał jej wymiar uniwersalny. To opowieść nie tylko o męce Chrystusa, lecz także o doświadczeniach XX wieku: o Auschwitz, Katyniu, konfliktach zbrojnych i o równie niebezpiecznej broni, jaką dziś bywa ostrze powszechnej mowy nienawiści. Agresja manifestuje się nie tylko w brzęku stali czy odgłosie strzału. Przemoc istnieje tu i teraz: w słowach, które ranią, w milczeniu wobec krzywdy, obojętności i w nieustannym powtarzaniu historii Jezusa, która – jak pokazuje muzyka Pendereckiego – nigdy nie przestaje być aktualna.

René Libert 

*Przekład w języku polskim za: Vexilla regis prodeunt, w: Gaudeamus: łaciński śpiewnik mszalny, oprac. W. Kądziela, Warszawa 2012, s. 284.

Iwona Hossa – sopran
Mariusz Godlewski – baryton
Artur Janda – bas
Krzysztof Gosztyła – recytator
Chór Chłopięcy Filharmonii Krakowskiej
Ukraiński Chór Chłopięcy i Dziewczęcy Filharmonii Krakowskiej
Chór Polskiego Radia – Lusławice
Chór i Orkiestra Filharmonii Krakowskiej
Maciej Tworek – dyrygent

Uznawana jest za jedną z czołowych sopranistek swojego pokolenia. Domeną artystki są przede wszystkim precyzja i możliwości techniczne jej wszechstronnego głosu, niezwykła czystość brzmienia i urzekająca barwa. Jej kunszt wokalny można podziwiać w wielu miejscach na całym świecie, gdzie niezmiennie oczarowuje publiczność i zdobywa uznanie krytyków. Dokonała wielu prawykonań utworów polskich twórców muzyki współczesnej. Nagrała 27 płyt CD i DVD. Za większość z nich otrzymała prestiżowe nagrody fonograficzne.

Absolwent Akademii Muzycznej we Wrocławiu w klasie Bogdana Makala. Jest laureatem wielu konkursów krajowych i zagranicznych. W 2002 roku zadebiutował w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie partią Peleasa w operze Debussy’ego Peleas i Melizanda. Jest śpiewakiem goszczącym na wielu scenach operowych – zarówno w Polsce, jak i za granicą. W swoim repertuarze posiada wiele głównych partii operowych. Artysta wykonuje również lirykę wokalną Schuberta i Brahmsa oraz niemiecką i angielską muzykę baroku.

Jako solista występował na większości polskich scen filharmonicznych pod batutami znakomitych dyrygentów. Współpracuje m.in. z zespołem muzyki dawnej La Tempesta, z którym regularnie koncertuje i nagrywa. Posiada bogaty repertuar oratoryjny. W 2018 roku za płytę Antonio Caldara: Maddalena ai piedi di Cristo otrzymał nagrodę Fryderyk 2018 w kategorii Album roku – muzyka dawna. W latach 2019, 2020 i 2022 był nominowany do Teatralnej Nagrody Muzycznej im. J. Kiepury w kategorii „najlepszy śpiewak operowy”.

Polski aktor filmowy, teatralny i dubbingowy. Od dziecka występował w filmach. Pierwszy z nich to Do przerwy 0:1. W pierwszej połowie lat 70. studiował w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej, a po dwóch latach zdał na Wydział Aktorski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. W teatrze debiutował rolą Pana w Operetce Witolda Gombrowicza w reżyserii Macieja Prusa na scenie Teatru Dramatycznego w Warszawie. Aktor teatrów w Warszawie i Krakowie.

Powstał w 1951 roku z inicjatywy pedagoga, muzyka i pasjonata w jednej osobie – Józefa Suwary. Chór Dziecięcy Filharmonii Krakowskiej występuje w salach filharmonicznych, w kościołach, dla szkół i podczas koncertów charytatywnych, prezentując rozmaity repertuar, w tym utwory dedykowane zespołowi. Chór był wielokrotnie zapraszany do współpracy przez polskie orkiestry. Za nagranie płyty z Pasją według św. Łukasza otrzymał nagrodę Grand Prix du Disque.

Powstał w czerwcu 2022 roku z inicjatywy Filharmonii Krakowskiej. Główną ideą działalności chóru jest przybliżenie słuchaczom bogactwa kultury ukraińskiej oraz wspieranie więzi młodych śpiewaków z ich ojczystą tradycją. W ciągu ponad trzech lat swojej działalności zespół wziął udział w licznych prestiżowych projektach artystycznych, realizowanych na scenie Filharmonii Krakowskiej. Chór odbył również szereg wyjazdów koncertowych po Polsce, a także uczestniczył w wykonaniu opery Brundibár Hansa Krásy.

Chór został założony w 1945 roku. Brał udział w wielkich uroczystościach o randze międzynarodowej, takich jak: koncert w Watykanie w 10 rocznicę pontyfikatu Jana Pawła II, koncert w Berlinie z okazji zjednoczenia Niemiec (1990), obchody 50 rocznicy wyzwolenia obozu koncentracyjnego Auschwitz (1995) czy uroczystości kanonizacyjne papieży Jana XXIII oraz Jana Pawła II w Watykanie (2014). Od wielu lat chór otrzymuje wyrazy uznania publiczności, recenzentów i współpracujących z nim dyrygentów, a zagraniczne tournée zapewniły mu opinię „ambasadora kultury polskiej”.

Rozpoczęła swą działalność w lutym 1945 roku jako pierwsza polska orkiestra symfoniczna po zakończeniu II wojny światowej. Krakowska orkiestra filharmoniczna zasłużyła się szczególnie, wykonując dzieła Karola Szymanowskiego i Krzysztofa Pendereckiego. Zespół koncertował w ponad 30 krajach (m.in. w Iranie, Japonii, Kanadzie, Korei Południowej, Libanie, Turcji, Stanach Zjednoczonych), także w ramach światowych festiwali. W dorobku orkiestry znajdują się liczne prawykonania utworów kompozytorów XX wieku.

Koncertował w Europie, Azji i obu Amerykach. W 2002 roku rozpoczął dyrygencką współpracę z Krzysztofem Pendereckim. Jej owocem był m.in. udział w nagraniu z orkiestrą Sinfonia Iuventus kompletu symfonii i koncertów instrumentalnych Pendereckiego. W roku 2018, w ramach obchodów jubileuszu 85-lecia urodzin kompozytora, Maciej Tworek dyrygował II Koncertem skrzypcowym „Metamorfozy” z Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin w Filharmonii Berlińskiej z Anne-Sophie Mutter jako solistką, z którą następnie odbył tournée po Chinach z towarzyszeniem orkiestry Sinfonia Varsovia.

Organizatorami festiwalu są Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowe Centrum Kultury.
Mecenasem festiwalu jest ORLEN.
Partnerem strategicznym festiwalu jest Totalizator Sportowy.
Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy objął festiwal patronatem honorowym.