Skrócona biografia

Stanisław Lem urodził się 12 września 1921 r. w zamożnym domu na ul. Brajerowskiej w przedwojennym, polskim Lwowie jako jedyny syn Sabiny zd. Woller i laryngologa Samuela Lehma. Jak sam wspominał w „Wysokim Zamku”, jako dziecko lubił zabawy określane przez dorosłych mianem niszczycielskich (np. dekonstruował mechanizmy, by poznać ich istotę). Tuż przed wybuchem II wojny światowej zdał maturę, ale nie udało mu się dostać na wymarzone studia na Politechnice Lwowskiej. Dzięki wpływom ojca rok później rozpoczął naukę na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego, ale inwazja Niemiec na ZSRR i zamknięcie uczelni spowodowały, że musiał porzucić studia. Podjął pracę jako pomocnik mechanika i spawacz w firmie Rohstofferfassung – wykradzione stamtąd materiały wybuchowe i amunicję przekazywał polskiemu ruchowi oporu. Ukrywał też na strychu kolegę pochodzenia żydowskiego.
Po zakończeniu wojny, w lipcu 1945 r., w ramach akcji repatriacyjnej, wskutek której rodzina Lemów utraciła cały majątek, został wraz z rodzicami przesiedlony do Krakowa. Na Uniwersytecie Jagiellońskim podjął przerwane studia medyczne, otrzymał absolutorium, ale nie przystąpił do końcowych egzaminów i nie zdobył dyplomu lekarskiego.
Stanisław Lem pisał już w czasie studiów, ale dopiero w 1950 r. za namową prezesa Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” stworzył swoją pierwszą powieść SF „Astronauci”, która ukazała się drukiem rok później i momentalnie stała się bestsellerem, a sam Lem został przyjęty do Związku Literatów Polskich. Kolejne lata przyniosły sukcesy „w życiu osobistym i zawodowym” – w 1954 r. ożenił się z Barbarą Leśniak, wydawał kolejne dzieła, które cieszyły się powodzeniem wśród czytelników, w 1968 r. doczekał się syna Tomasza, pisał i wydawał dalej, zaczął zyskiwać uznanie na całym świecie. W 1980 rozważano jego kandydaturę do Literackiej Nagrody Nobla (ostatecznie otrzymał ją wówczas Czesław Miłosz).
Stanisław Lem mieszkał z rodziną w Krakowie, w latach 1983–1988 w Wiedniu, potem znów w Krakowie – choć uważał się za lwowianina, nigdy już nie odwiedził rodzinnego miasta. Zmarł również w Krakowie 27 marca 2006 r., a urna z jego prochami została złożona na cmentarzu Salwatorskim.

Charakterystyka twórczości

Twórczość Stanisława Lema kojarzy się przede wszystkim z fantastyką naukową, czyli science fiction, ale trzeba pamiętać, że ów – nomen omen – fantastyczny pisarz to również filozof, futurolog, eseista oraz krytyk literacki. To najczęściej tłumaczony polski pisarz (jego książki przełożono na ponad 40 języków, a wydania osiągnęły łączny nakład ponad 30 milionów egzemplarzy). W pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem SF – doceniony w Europie, uwielbiany w byłym ZSRR i w obecnej Rosji, nie dość zrozumiany jedynie w USA. Poruszał tematy takie jak: natura ludzka, zwłaszcza w świetle rozwoju nauki i techniki, możliwości komunikacji istot inteligentnych we wszechświecie i miejsce człowieka w tymże. W genialny sposób wkomponowywał refleksję filozoficzno-naukową w popularny gatunek literacki i łączył ją z atrakcyjną fabułą.

Najważniejsze dzieła

Za swoje najistotniejsze dzieło Stanisław Lem uznawał Cyberiadę (1965), natomiast najbardziej znana w kraju i na świecie jest jego powieść fantastyczna Solaris (1961). Inne dzieła to m.in.: powieści realistyczne Szpital Przemienienia (1955) i Wysoki Zamek (1966); fantastyka naukowa: Eden (1959), Powrót z gwiazd (1961), Niezwyciężony (1964), Głos Pana (1968), Opowieści o pilocie Pirxie (1968) i Fiasko (1987); groteska fantastycznonaukowa: Dzienniki gwiazdowe (1957), w tym opowiadania z cyklu Podróże Ijona Tichego oraz Ze wspomnień Ijona Tichego, a także widowiska telewizyjne Noc księżycowa (1963) oraz powieści: Kongres futurologiczny (1971), Wizja lokalna (1982), Pokój na Ziemi (1987), jak również Bajki robotów (1964); eseistyka i apokryfy: Doskonała próżnia (1971), Wielkość urojona (1973), Prowokacja (1984), Biblioteka XXI wieku (1986); kryminały: Śledztwo (1959), Pamiętnik znaleziony w wannie (1961), Katar (1976); futurologia: Dialogi (1957), Summa technologiae (1964), Filozofia przypadku (1968), Fantastyka i futurologia (1970), Okamgnienie (2000).

Ciekawostki

• Czy wiesz, że twórcy gry „The Sims” inspirowali się twórczością Stanisława Lema?
  Koncepcja gier „The Sims” zaczerpnięta została z „Cyberiady” Stanisława Lema. Popularne Simsy to nic innego jak przetransformowana i upowszechniona wersja mikroświata, który znakomici robotyczni konstruktorzy Trurl i Klapaucjusz wykonali dla wygnanego (bo okrutnego) władcy: zamknięty w pudełku, idealnie kontrolowalny miniaturowy świat ludzików stanowi symulację życia, nad jakim można rozciągać władzę absolutną. Można być zatem nie tylko władcą, można być kimś więcej – bogiem. „Jestem bogiem, uświadom to sobie, sobie…” – śpiewała ponad 20 lat temu Paktofonika.
• Czy jeśli wymienimy jedną ze stu części jakiegoś przedmiotu, to będzie on dalej tym samym przedmiotem? A co, jeśli wymienimy kolejną jego część? A potem następną i następną, i następną… Czy po wymienieniu wszystkich części ów przedmiot będzie dalej tym samym przedmiotem? W którym momencie przedmiot przestanie być sobą? W słuchowisku radiowym pt. Czy pan istnieje, Mr. Johns?, wydanym w 1955 r. w „Przekroju”, a dwa lata później w zbiorze Dzienniki gwiazdowe, Stanisław Lem wyraził ten paradoks, parafrazując go i przedstawiając problem tożsamości już nie przedmiotu, tylko człowieka. Tytułowy Johns – kierowca wyścigowy – po kolejnych wypadkach wymienia części swojego ciała na protezy. Prezes firmy Cybernetyk Company, produkującej owe protezy, stara się dowieść, że Johns po pierwsze nie jest już człowiekiem, a po drugie na skutek nieuregulowania rachunków za cybernetyczne części ciała przeszedł na własność firmy. Science fiction czy może antycypacja realnych problemów przyszłości? Stanisław Lem wielokrotnie trafnie przewidywał przyszłość...
• Imię – a raczej nazwisko – Stanisława Lema nosi planetoida (3836) Lem, należąca do pasa głównego asteroid, która została odkryta 22 września 1979 r. przez Nikołaja Czernycha z Krymskiego Obserwatorium Astrofizycznego na Półwyspie Krymskim. Lem to również drugi sztuczny satelita w całości zbudowany w Polsce, a zarazem pierwszy polski satelita naukowy, który został wyniesiony na orbitę okołoziemską 21 listopada 2013 r. Kosmicznego upamiętnienia doczekali się też bohaterowie książek Lema: planetoida (343000) Ijontichy zawdzięcza swoją nazwę Ijonowi Tichemu, a jeden z kraterów na największym księżycu Plutona – pilotowi Pirxowi. Nazwę Pirx otrzymała także planeta krążąca wokół odkrytej w 2019 r. gwiazdy w gwiazdozbiorze Pegaza – natomiast samą gwiazdę nazwano Solaris.

Cytaty

• Marzenia zawsze zwyciężają rzeczywistość, gdy im na to pozwolić.
  [S. Lem, Kongres futurologiczny]
• Człowiek wyruszył na spotkanie innych światów, innych cywilizacji, nie poznawszy do końca własnych zakamarków, ślepych dróg, studni, zabarykadowanych, ciemnych drzwi.
  [S. Lem, Solaris]
• Skoro maszyny cyfrowe nie są ani zacne, ani nielogiczne... Więc w takim rozumieniu człowieczeństwo jest to suma naszych defektów, mankamentów, naszej niedoskonałości, jest tym czym chcemy być, a nie potrafimy, nie możemy, nie umiemy, to jest po prostu dziura między ideałami a realizacją…
  [S. Lem, Opowieści o pilocie Pirxie]
• Książką można czytelnikowi głowę, owszem, przemeblować o tyle, o ile jakieś meble już w niej przed lekturą stały.
  [S. Lem, Doskonała próżnia. Wielkość urojona]