Autorzy: Tomasz Kasprzak, Bartłomiej Walczak

W naszym referacie chcielibyśmy streścić pokrótce najważniejsze wnioski płynące z badania „Diagnoza postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec odmienności kulturowej” zrealizowanego w ramach Europejskiego Roku Międzykulturowego przez zespół kierowany przez Aleksandrę Jasińską – Kania (Kasprzak, Walczak, 2009). W szczególności skupimy się na pomiarze dystansu społecznego i determinantach tegoż dystansu wobec grup mniejszościowych.

Omawiane badanie składało się z komponentu jakościowego – 16 wywiadów pogłębionych z ekspertami i przedstawicielami mniejszości, analizie treści lokalnych materiałów prasowych oraz sondażu na reprezentatywnej, warstwowanej próbie mieszkańców województwa podlaskiego przedziale wiekowym 19-24. Liczebność próby brutto wyniosła 501 osób, co zapewnia błąd z próby nie większy niż 2,2%.

Do pomiaru dystansu społecznego zastosowano zaadaptowaną wersję skali Bogardusa (Bogardus, 1925), w ramach której wyodrębniono pięć indeksów, mierzących dystans w następujących sferach:
1) Sfera publiczna makrospołeczna: dopuszczenie do kontaktu z Innym - tutaj badamy na ile respondent jest skłonny (hipotetycznie) wyrazić zgodę na przebywanie Innego na terenie Polski, otrzymanie polskiego obywatelstwa, podjęcie pracy, jednak bez bezpośredniego kontaktu z respondentem
2) Sfera publiczna mikrospołeczna – tutaj sprawdzamy dopuszczalność kontaktu z Innym w sferze publicznej – miejscu pracy lub urzędzie. Tu zakładamy już możliwość bezpośredniego kontaktu z Innym, stąd odsetek wykluczeń teoretycznie powinien być większy niż w sferze makrospołecznej (Błuszkowski, 2003):
3) Sfera prywatna – w skład tego indeksu wchodzą pytania o dopuszczalność bezpośredniego kontaktu z Innym poza sferą zawodową, np. jako sąsiada, gościa we własnym domu itp.
4) Sfera biologiczna objęła jeden wskaźnik – dopuszczalność transfuzji zdrowej, przebadanej krwi pochodzącej od Innego. Jest to pytanie wymyślone przez Ewę Nowicką (Nowicka, 1996 (Nowicka, Łodziński, U progu otwartego świata, 2001)) i stosowane w badaniach OBOPu na ogólnopolskich próbach (OBOP, 1999). Pytanie to stanowi bardzo interesujący wskaźnik inferencyjny dystansu do Innego na najbardziej pierwotnym poziomie: jeśli odmawiamy przyjęcia transfuzji w sytuacji zagrożenia życia (i nie wynika to ze względów normatywnych, np. przekonań religijnych), mamy do czynienia de facto z nieuznawaniem ludzkiej kondycji Innego, a przynajmniej przypisania mu takiej samej kondycji jak nasza.
5) Sfera intymna – tu pomiar został wykonany za pomocą projekcyjnego pytania o ocenę sytuacji, w której ktoś z najbliższego otoczenia badanego (bliski znajomy, krewny) chce związać się z Innym. Uznaliśmy, ze taka forma sprawdzi się lepiej niż pytanie bezpośrednie o możliwość związku z respondentem, gdyż wykluczenie tego typu relacji w odniesieniu do osoby trzeciej wyklucza także osobę pierwszą

Inny jest kategorią wieloznaczną. W omawianym projekcie zdecydowaliśmy się na wyodrębnienie następujących wymiarów odrębności:

• Etniczność
• Religia
• Narodowość
• Klinalność (cechy biologiczne)
• Kultura
• Niepełnosprawność
• Orientacja seksualna
  

Jest to podział wielopłaszczyznowy. Analiza czynnikowa danych zebranych w omawianym badaniu pokazuje, że podstawą dla budowania stosunku wobec Inności przez młodzież są tak naprawdę dwa wymiary: kultura i biologia. Pozostałe osie: etniczność, narodowość, religia itd. są w istocie wtórne. Inny kulturowo to ktoś uznający inne normy i wzory niż ja, inny biologicznie różni się ode mnie cechami fizjologicznymi. Połączenie tych dwóch cech daje najwyższy poziom dystansu, co widać to w zestawieniu dystansu wobec grup narodowościowych.

Wykres 1 Postawy wobec grup narodowościowych, zagregowane wskaźniki dla wszystkich stref dystansu.

Źródło: badania własne

Jak widać na powyższym wykresie, niezależnie od uwarunkowań polityczno-historycznych wykres wyraźnie dzieli się na dwie części – w pierwszej znajdujemy narody ościenne i Amerykanów (traktowanych jako grupa kontrolna), w drugiej – odległe klinalnie i kulturowo narody dalekowschodnie. Specyficznym przypadkiem są Rosjanie, którzy stanowią bardzo szeroką kategorię. Badana młodzież przez pojęcie Rosjanin denotuje przedstawicieli wszystkich rosyjskojęzycznych narodów, których nie jest w stanie jednoznacznie zakwalifikować do innej grupy, stąd prawdopodobnie tak duży poziom wykluczenia.
Na kolejnym wykresie przedstawiono rozkłady postaw wobec mniejszości narodowych i ich reprezentacji państwowych.

Wykres 2 Postawy wobec mniejszości narodowych i ich przedstawicieli reprezentacji państwowych, przedstawiono zagregowane współczynniki dla wszystkich stref (w odniesieniu do mniejszości narodowych z wyłączeniem sfery publicznej makrospołecznej) .
Źródło: badania własne

Widać wysoką zbieżność – analiza indeksu dystansu społecznego w poszczególnych sferach pokazuje istotną, silną korelację na poziomie R Pearsona 0,7 i więcej. A zatem określenie dwóch podmiotowości: mniejszościowej i narodu ościennego z perspektywy większości jest zbieżne. Rzecz charakterystyczna: najwyższe współczynniki korelacji osiągnięto w wymiarze biologicznym, najniższe – w sferze prywatnej. Dla młodzieży podlaskiej, mającej częsty kontakt z przedstawicielami mniejszości narodowych w sferze publicznej Białorusin, Ukrainiec czy Litwin, posiadający polski paszport lub nie, nie jest stygmatyzowany jako byt zasadniczo inny, ale kiedy przeniesiemy tę relację na grunt bezpośredniego kontaktu dochodzi do głosu kategoria „swojskości” i różnica pomiędzy „obcymi” a „naszymi”.
Interesująco, choć nie zaskakująco, rozłożyły się opinie o mniejszościach etnicznych. Warto zaznaczyć, że przypisanie poszczególnych grup do kategorii „etniczne” nie jest naszą arbitralną decyzją, ale wynika z analizy korelacji postaw i odpowiada nastawieniu badanych.


Wykres 3 Postawy wobec Innych etnicznych, zagregowane wskaźniki dystansu.
Źródło: badania własne


Przede wszystkim widać tu znacznie większą polaryzację postaw niż w przypadku Innego określanego w wymiarze narodowościowym. O ile odsetek respondentów deklarujących postawy obojętne nie zmienił się zbytnio (co jednak po trosze wynika z dość wąsko zarysowanego środkowego przedziału) widzimy znacznie wyższy odsetek wykluczeń. Stosunkowo najwyższy stopień dopuszczenia określał stosunek podlaskiej młodzieży do osób o ciemnym kolorze skóry, na wykresie nazwanych umownie „Afrykańczykami”. Warto zaznaczyć, ze Afrykańczycy osiągają istotnie niższe wskaźniki w sferze intymnej – jak wskazuje ujemny wskaźnik widoczny na poniższym wykresie, jest to jedyna sfera, gdzie przeważyły postawy wykluczające (Sierocińska, 2006).

Wykres 4 Dystans społeczny wobec Afrykańczyków.
Źródło: badania własne

Jako że są to rozkłady istotnie inne niż dla wyższych przedziałów wiekowych, można domniemywać, że na zmianę postaw wobec Afrykańczyków nie wpłynęły przemiany socjalizacji indywidualnej w obrębie rodziny, ale – mówiąc językiem Znanieckiego – instytucjonalnej (głównie szkoły), a także pośredniej – mediów. Jak widać na poprzednim wykresie postawy negatywne i pozytywne rozłożyły się niemal po równo, wartości indeksu nieznacznie powyżej zera świadczą o tym, że występuje lekka przewaga postaw otwartych nad wykluczającymi, a skrajności są równoważone.
Trzecia grupa etniczna – Czeczeni – skupiła ponad 50% postaw wykluczających. Jest to ciekawa obserwacja, świadcząca o tym, że mimo etosu walki o niepodległość i poczucia pewnej symetrii historii Polski i Czeczeni (narodu uciśnionego przez Rosję) mieszkańcy Kaukazu są postrzegani jako Inni w wymiarze kulturowym (choć identyfikacja Czeczenów z islamem nie była aż tak oczywista) oraz klinalnym. W tym drugim wymiarze upodabniają się do grupy, wobec której tradycyjnie notuje się najwyższe współczynniki dystansu – Romów. Podlaska młodzież nie odbiega tu od średniej ogólnopolskiej, choć dane uzyskane w procedurze jakościowej świadczą o częściowym „wżyciu” się mniejszości romskich we wspólnoty, na terenie których zostały przymusu osiedlone.
Świadomie pominęliśmy Żydów. Grupa ta nie jest postrzegana przez badanych jednorodnie, tzn. w sferze intymnej i biologicznej są klasyfikowani jako grupa etniczna, natomiast w publicznej i prywatnej – jako religijna. Szczegółowe wskaźniki dystansu dla Żydów są pokazane na poniższym wykresie, natomiast rozkład postaw w porównaniu z innymi grupami religijnymi na kolejnym rysunku.

Wykres 5 Wskaźniki dystansu społecznego wobec Żydów.
Źródło: badania własne

Warto zwrócić uwagę na nieznaczną przewagę postaw wykluczających (ujemne wartości większości wskaźników), w sferze intymnej przewyższającego dystans przejawiany wobec innych grup etnicznych. Jest to pewna prawidłowość, która obserwowaliśmy także w innych badaniach młodzieży (Walczak, 2008).
Postawy wobec wszystkich uwzględnionych w badaniu grup identyfikowanych jako religijne zostały pokazany na poniższym wykresie. Podobnie jak w badaniach na próbach ogólnopolskich, największy odsetek postaw otwartych skupiają wyznawcy prawosławia, największy odsetek wykluczeń przedstawiciele trzeciej co do wielkości grupy wyznaniowej w Polsce – Świadkowie Jehowy.

Wykres 6 Postawy wobec grup religijnych, przedstawiono zagregowane wskaźniki dystansu.
Źródło: badania własne

Interesująco rozłożyły się postawy wobec wyznawców islamu. Widać przewagę postaw wykluczających, co – wobec dobrze identyfikowalnej z Podlasiem mniejszości - Tatarów (muślinów) wyznających islam– mogłoby stanowić pewne zaskoczenie. Okazuje się jednak, że mniej więcej co dziesiąty młody mieszkaniec Podlasia kojarzy islam z podlaskimi Tatarami – większość (ponad trzy czwarte) muzułmanina kojarzy z Arabem, mieszkańcem Bliskiego Wschodu, a nawet terrorystą.

Wykres 7 Identyfikacja wyznawców islamu.
Źródło: badania własne

W badaniu zostały uwzględnione jeszcze dwie mniejszości – homoseksualiści i niepełnosprawni. Trudno odnosić wyniki uzyskane dla tych grup do mniejszości narodowych, etnicznych czy religijnych, warto jednak zwrócić uwagę, że zarysowały one skrajne krańce kontinuum. O ile 85% badanych przejawia otwarte postawy wobec niepełnosprawnych, dwie trzecie podlaskiej młodzieży nie dopuszcza kontaktu z przedstawicielami mniejszości seksualnych w żadnej z trzech analizowanych tu sfer (publicznej mikrospołecznej, prywatnej i biologicznej)
Na końcu przyjrzyjmy się determinantom stosunku do Innych. Możemy wyróżnić tu trzy poziomy oddziaływania zmiennych niezależnych:
1) Mikro: charakterystyka jednostki
2) Mezo: charakterystyka wspólnoty lokalnej
3) Makro: specyfika wojewódzka.
Analiza poziomu makro wykracza poza obszar tego projektu badawczego – choć warto zaznaczyć, że porównanie rozkładów odpowiedzi z danymi uzyskanymi na próbach ogólnopolskich pokazuje, ze Podlasie nie różni się niczym szczególnym od reszty Polski. Na poziomie charakterystyki badanych można wyróżnić następujące determinanty:

• Pochodzenie społeczne – im wyższy status jednostki, określany wykształceniem i zawodem rodziców badanego tym przeciętnie niższy poziom dystansu (Krzemiński, 2004).
• Przynależność do grup mniejszościowych (badani identyfikowali tożsamość etniczną, religijną i narodowościową) sprzyja postawom inkluzywnym. A zatem analizując deklaracje młodzieży podlaskie mniejszości nie mają tendencji do zamykania się na Innych, co generalnie jest cechą grup mniejszościowych wobec dominującej większości (Douglas M. , 2007, strony 149-162)
• Jak mówi hipoteza kontaktu, bezpośredni kontakt z Innym sprzyja wykształceniu postaw inkluzywnych – nasza znajomość Innego nie opiera się wówczas na stereotypie, tylko doświadczeniu kontaktu (Weigl, 2008).
• Osoby o wyższym poziomie aktywności społecznej (mierzonej uczestniczeniem w życiu społeczności lokalnej, wyborach itp.) przejawiają niższy poziom dystansu. Warto zwrócić uwagę, że ta zmienna może być wtórna względem pochodzenia społecznego.
• Osoby o poglądach prawicowych przejawiają wyższy poziom postaw wykluczających. Uczestniczenie w zajęciach edukacji wielokulturowej (w ramach edukacji formalnej – szkolnej) sprzyja obniżaniu poziomu dystansu – szczególnie sprzyja temu wielokrotna i przedłużona ekspozycja.
  

Na poziomie mezo stwierdzono zależność pomiędzy wielkością nakładów na edukację i rozmiarem miejscowości. O ile pierwszy czynnik układał się zgodnie z ustaleniami socjologii edukacji, tj. im większy poziom nakładów tym niższy poziom dystansu (współczynnik R Pearsona -0,56), o tyle większe miejscowości sprzyjały wytworzeniu postaw wykluczających. A zatem kosmopolityzm mieszkańców dużych miast jest pozorny – anonimizacja relacji społecznych w miejscowościach o większej populacji sprzyja budowaniu wiedzy o Innych w oparciu o stereotyp.

• Błuszkowski, J. (2003). Stereotypy narodowe w świadomości Polaków. Warszawa: Elipsa.
• Bogardus, E. (1925). Measuring Social Distance. Journal of Applied Sociology (9).
• Douglas, M. (2007). Czystość i zmaza. (M. Bucholc, Tłum.) Warszawa: PIW.
• Kasprzak, T., Walczak, B. (2009). Diagnoza postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec odmienności kulturowej. Raport z badania. W A. Jasińska-Kania, K. Staszyńska (Redaktorzy), Diagnoza postaw młodzieży województwa podlaskiego wobec odmienności kulturowej (strony 51-190). Białystok: Urzad Marszałkowski Województwa Podlaskiego.
• Krzemiński, I. (Red.). (2004). Antysemityzm w Polsce i na Ukrainie. Raport z badań. Warszawa: Scholar.
• Nowicka, E. (1996). Obcy etnicznie w świadomości młodzieży szkolnej i studenckiej. W E. Nowicka, J. Nawrocki (Redaktorzy), Inny - Obcy - Wróg. Warszawa: Oficyna Naukowa.
• Nowicka, E., Łodziński, S. (2001). U progu otwartego świata. Kraków: Nomos.
  OBOP. (1999). Polacy wobec ludzi innych narodów. Dynamika bliskości i dystansu, 1988-1998. Warszawa: TNS OBOP.
• Sierocińska, K. (2006). Tolerancja czy niechęć? Młodzi Polacy wobec Afrykanów. W E. Nowicka, S. Łodziński (Redaktorzy), Kulturowe wymiary imigracji do Polski.
• Studia socjologiczne. Warszawa: Prolog.
• Walczak, B. (2008). Miejsca z historią. Dystans społeczny gimanzjalistów wobec wyznaniowego i etnicznego Innego. Warszawa: Fundacja im. St. Batorego.
• Weigl, B. (2008). Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i młodzieży – istota zjawiska i przesłanka zmian. W K. Białek, T. Halik, A. Marek, R. Szuchta, B. Weigl (Redaktorzy), Edukacja Przeciw Dyskryminacji. Vox Humana.